Praca wychowawcza z uczniem upośledzonym w stopniu lekkim

Oligofrenia (z greckiego: "oligos" - pomniejszenie, "phren" - umysł) - pomniejszona, obniżona sprawność umysłowa.

Przeważnie pośród uczniów szkół podstawowych, niekiedy średnich, a nawet wśród studentów szkół wyższych można napotkać dzieci z różnorodnymi zaburzeniami rozwojowymi. Najczęściej są to dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim - różnice między funkcjonowaniem ich i prawidłowo rozwijających się rówieśników są trudne do wykrycia. Przede wszystkim dotyczą zakresu nabywanej wiedzy i umiejętności, zwłaszcza w dziedzinie języka polskiego i matematyki.

Różnice między osobą dorosłą upośledzoną w stopniu lekkim, a prawidłowo rozwijającym się dwunastolatkiem dotyczą:

* rozwoju fizycznego,

* doświadczenia życiowego,

* możliwości rozwojowych,

* potrzeb (zwłaszcza seksualnej),

* współruchów (czyli występowania nadmiernej ekspresji lub sztywności zachowań).

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE - DEFINICJA

Według Kostrzewskiego upośledzenie umysłowe to rozwojowe obniżenie ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego o co najmniej dwa odchylenia standardowe, czemu towarzyszy obniżony poziom funkcjonowania społecznego, a także wolne tempo uczenia się. Funkcjonowanie intelektualne może być zaburzone w różnoraki sposób:

a) globalne zaburzenie intelektualne: upośledzenie umysłowe, czyli niedorozwój umysłowy i demencja,

b) parcjalne zaburzenie intelektualne: fragmentaryczne zaburzenia w normalnym funkcjonowaniu (zaburzenia percepcji słuchowej, wzrokowej).

Według Grzegorzewskiej niedorozwój umysłowy to efekt nieprawidłowości rozwojowych, a demencja występuje, gdy człowiek rozwijał się prawidłowo, ale zadziałał czynnik upośledzający.

Aby określić stopień upośledzenia umysłowego potrzebne są:

a) badania psychologiczne,

b) badanie poziomu dojrzałości społecznej.

NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY - DEFINICJA

Stan, w którym poziom funkcjonowania intelektualnego jest obniżony co najmniej o dwa odchylenia standardowe któremu towarzyszą zaburzenia w sferze przystosowania społecznego i te zaburzenia muszą występować w co najmniej dwóch z wymienionych obszarów (komunikowanie się, samoobsługa, kontakty społeczne, korzystanie z dóbr społeczno-kulturowych, kierowanie sobą, troska o zdrowie i bezpieczeństwo, zdolności szkolne, organizowanie sobie czasu wolnego, praca, tryb życia domowego) i wieku, w którym został rozpoznany (do 18 lat).

W 1994 roku przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne przyjęło inną nazwę upośledzenia umysłowego: niepełnosprawność intelektualna, rozumiana jako stan, a nie choroba.

Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia uchwaliło w 1980 roku nowelizację klasyfikacji upośledzenia umysłowego. Podstawą klasyfikacji jest skala IQ o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16.

Wyróżniamy cztery stopnie upośledzenia umysłowego:

1) lekki stopień upośledzenia umysłowego o ilorazie inteligencji 52-67, mieszczący się między dwoma i trzema odchyleniami standardowymi;

2) umiarkowany stopień upośledzenia umysłowego o ilorazie inteligencji 36-51, mieszczący się między trzema i czterema odchyleniami standardowymi;

3) znaczny stopień upośledzenia umysłowego o ilorazie inteligencji 20-35, mieszczący się między czterema i pięcioma odchyleniami standardowymi;

4) głęboki stopień upośledzenia umysłowego o ilorazie inteligencji 0-19, mieszczący się między pięcioma i większą liczbą odchyleń standardowych.

System orzecznictwa i kwalifikacji do kształcenia:

1) poradnie psychologiczno-pedagogiczne państwowa,

2) inne poradnie specjalistyczne o mocy orzekania.

Wnioskodawcami są rodzice (mogą być obecni przy orzekaniu) lub opiekunowie. Nauczanie indywidualne nie musi mieć charakteru domowego. Dziecko może otrzymać orzeczenia do kształcenia ogólnodostępnego, integracyjnego, specjalnego lub do kształcenia specjalnego w ogólnodostępnym.

Oligofrenopedagogika - dział pedagogiki specjalnej zajmujący się wychowaniem i nauczaniem osób upośledzonych umysłowo. Przedmiotem jest jednostka upośledzona umysłowo i proces jej rehabilitacji obejmujący wszechstronny rozwój i przystosowanie do życia w społeczeństwie ludzi pełnosprawnych.

W teorii wychowania króluje obecnie podejście oparte na założeniach psychologii humanistycznej, zakładającej zdolność człowieka do samorozwoju. Idąc tym tropem możemy stwierdzić, że centralnym punktem procesu wychowawczego jest jednostka i jej potrzeby, a nie odczucia wychowawcy, który się nią zajmuje. Każdy wychowanek powinien być bezwarunkowo traktowany jako niezależna, godna szacunku i niepowtarzalna istota. Takie podejście wyzwala w nim większe poczucie autonomii, samodzielności, wiarę we własne umiejętności, pobudza twórczą aktywność. Humanistyczna teoria wychowania nie przywiązuje większej wagi do określonych metod lub technik wychowawczych. Jej założenia są zbliżone do założeń pedagogiki specjalnej, czy oligofrenopedagogiki. Praca wychowawczo-dydaktyczna ma specyficzny charakter i musi uwzględniać pomoc osobom upośledzonym umysłowo w przezwyciężaniu ich braków. Taką działalność określamy mianem ,,rewalidacyjnej" lub ,,rehabilitacyjnej".

Rewalidacja, czyli ,,dążenie do przywrócenia każdemu upośledzonemu człowiekowi warunków możliwie największego, wszechstronnego rozwoju do pożytecznego włączenia się w życie społeczne i do największego poczucia pogody życia, to znaczy, warunków należnych każdemu człowiekowi". Obejmuje ,,przywracanie zdrowia i umożliwienie rozwoju fizycznego, kompensowanie różnego rodzaju braków i uszkodzeń, akcję korygowania, usprawnienia i dynamizowania; wykształcenie ogólne i zawodowe jednostki; rewalidację psychiczną jednostki i jej uspołecznienie".

Dla osób upośledzonych ustala się metodyczny tok działalności wychowującej w celu osiągnięcia wszechstronnego rozwoju, do szczytu swoich indywidualnych możliwości, i jednoczesnego zdobycia umiejętności w zakresie adaptacji społecznej (Wyczesany, 1998). W myśl współczesnych poglądów celem procesu rehabilitacji upośledzonych umysłowo powinno być przyswojenie m. in. następujących umiejętności społecznych:

* współżycia z innymi ludźmi,

* przystosowania się do wymogów pracy zawodowej,

* gospodarowania środkami finansowymi,

* obchodzenie się z urządzeniami użyteczności publicznej i racjonalnego korzystania z nich,

* właściwego wykorzystania czasu wolnego (Clarke, 1971; Sękowska, 1998; Wyczesany, 1999).

Celem zajęć rewalidacyjno-wychowawczych prowadzonych w placówkach oświatowych jest wspomaganie rozwoju dzieci i młodzieży, rozwijanie zainteresowania otoczeniem oraz uzyskiwanie niezależności od innych osób w funkcjonowaniu w codziennym życiu. Wg polskiego prawodawstwa zajęcia rewalidacyjne obejmują:

1) naukę nawiązywania kontaktów w sposób odpowiedni do potrzeb i możliwości uczestnika;

2) kształtowanie sposobu komunikowania się z otoczeniem na poziomie odpowiadającym indywidualnym możliwościom uczestnika;

3) usprawnianie ruchowe i psychoruchowe w zakresie dużej i małej motoryki, wyrabianie orientacji w schemacie własnego ciała i orientacji przestrzennej;

4) wdrażanie do osiągania optymalnego poziomu samodzielności w podstawowych sferach życia;

5) rozwijanie zainteresowań otoczeniem, polimodalne poznawanie otoczenia, naukę rozumienia zachodzących w nim zjawisk, kształtowanie umiejętności funkcjonowania w otoczeniu;

6) kształtowanie umiejętności współżycia w grupie;

7) naukę celowego działania dostosowanego do wieku możliwości i zainteresowań uczestnika oraz jego udziału w ekspresyjnej aktywności.

Uczniowie objęci są wymiarem 4 godzin dziennie na zajęciach zespołowych, w tym 2 godzin na zajęciach indywidualnych. Celem nadrzędnym nauczania dziecka głęboko upośledzonego jest osiągnięcie przez niego optymalnego poziomu rozwoju, pozwalającego na możliwie największą samodzielność i komfort psychiczny dla niego i otoczenia.

Podsumowując, rewalidacja oznacza ,,długotrwałą działalność terapeutyczno-pedagogiczną, której zadaniem jest: zapobieganie pogłębianiu się istniejącego już niedorozwoju lub powstawaniu innych dodatkowych upośledzeń".

Problem upośledzenia umysłowego jest bardzo złożony, dlatego trudno jest podać wyczerpującą listę cech osoby upośledzonej. Można przyjąć, że ,,w zasadzie nie ma jednego typu upośledzenia umysłowego, gdyż każdy przypadek jest niepowtarzalny w swojej osobowości, w swoim upośledzeniu-bez możliwości kopiowania".

Jeżeli pokusimy się o ogólny podział charakterystyk osób upośledzonych, możemy wyodrębnić cechy pozytywne i negatywne.

Cechy pozytywne:

- ich wygląd zewnętrzny i rozwój fizyczny nie odbiegają od wyglądu zewnętrznego i rozwoju fizycznego prawidłowo rozwijających się rówieśników; mają dobrą pamięć mechaniczną, bardziej lub mniej zadowalająco operują umysłowo na konkretach;

- dobrze orientują się w sytuacjach znanych, niezbyt skomplikowanych; proste, mechaniczne prace mogą wykonywać lepiej niż osoby mieszczące się w intelektualnej normie;

- mogą przyswoić określony zasób wiedzy, umiejętności; zazwyczaj opanowują technikę czytania, pisania, liczenia (czyli wiedzę odpowiadającą programowi szkoły dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim);

- dosyć prawidłowo orientują się w czasie i przestrzeni;

- są uzdolnieni jednokierunkowo, najczęściej manualnie, czasami pamięciowo, plastycznie, technicznie, rzadko muzycznie.

Cechy negatywne:

- częściej niż jednostki rozwijające się prawidłowo cierpią na zaburzenia zmysłu wzroku, słuchu, motoryki (łącznie z kalectwem);

- poziom ich rozwoju umysłowego odbiega od normy;

- gorzej funkcjonują w sferze procesów poznawczych: percepcji, uwagi dowolnej, pamięci, myślenia i mowy;

- mają problemy z tworzeniem pojęć, analizą, syntezą, abstrahowaniem i wnioskowaniem;

- nie są samodzielni w i nie inicjują aktywności;

- nie są pomysłowi;

- często brakuje im równowagi między procesami pobudzenia i hamowania (współruchy);

- nie potrafią rozwinąć uczuć wyższych - społecznych, moralnych, patriotycznych, estetycznych;

- są bardziej niż nie upośledzone dzieci labilne emocjonalnie, impulsywne, agresywne, lękowe; słabiej kontrolują własne emocje, mają niestabilną i nieadekwatną samoocenę;

- są raczej mało odpowiedzialne i niezbyt uspołecznione;

- są egocentryczne i egoistyczne, nieśmiałe, nie wierzą w siebie, mają niskie poczucie własnej wartości;

- nie potrafią skojarzyć nowej wiedzy z już nabytą, nie potrafią zastosować nabytej wiedzy w praktyce.

W oligofrenopedagogice funkcjonuje zasada ,,gruntownej znajomości dziecka i warunków jego życia". Jej przestrzeganie jest niezbędne ze względu na dużą różnorodność cech, która zależy przede wszystkim od warunków środowiskowych.

Podstawowymi metodami poznania dziecka i jego otoczenia są: obserwacja dziecka w różnych sytuacjach (podczas lekcji, na przerwie, na wycieczce, w trakcie wywiadu środowiskowego, w domu rodzinnym lub w internacie); analiza dokumentacji lekarskiej, psychologicznej i pedagogicznej; analiza wytworów dziecka, przejawów jego aktywności twórczej (rysunków, wypracowań i zadań domowych); wywiad środowiskowy (w domu lub w bursie). Celem dokładnego poznania ucznia jest uzupełnienie postawionej wcześniej diagnozy. Diagnoza nigdy nie jest ostateczna i zawsze wymaga aktualizacji.

Ważne jest nie tylko dokładne poznanie zachowań uczniów, ale także odpowiednia ich interpretacja i ocena, niezbędna do adekwatnego reagowania na niekiedy zaskakujące zachowania ucznia, do tworzenia planu pracy wychowawczej. Z badań wiemy, że prawidłowo rozwijające się dzieci przyswajają określone zasady zachowania mimochodem w procesie socjalizacji; dzieci upośledzone umysłowo wymagają w tej kwestii specjalnych oddziaływań wychowawczych. Ich brak prowadzi do występowania zaburzeń zachowania o charakterze wtórnym do zaniedbań wychowawczych, które to zaburzenia stereotypowo są postrzegane jako konsekwencje upośledzenia.

Praca wychowawcza z dzieckiem upośledzonym wymaga ciągłej kooperacji nauczyciela i rodziców. Oddziaływania wychowawcze inicjowane w szkole powinny znaleźć swój odpowiednik w domu. Ponieważ wśród rodzin z upośledzonym dzieckiem często występują ubóstwo i niski poziom kultury osobistej, nauczyciel jest zdany na siebie. Stąd konieczność otaczania dziecka lepszą opieką, poświęcania mu większej uwagi w świetlicy, czy podczas zajęć pozalekcyjnych. Niekiedy musza zostać podjęte specjalne działania skierowane na rodzinę, jeżeli ta nie zaspokaja podstawowych potrzeb dziecka.

Ponieważ upośledzeniu umysłowemu często towarzyszą inne zaburzenia, rewalidacja upośledzonego ucznia wymaga także współpracy nauczyciela ze specjalistami różnych zawodów: z okulistą, neurologiem, laryngologiem, psychologiem, logopedą, ortopedą, instruktorem gimnastyki korekcyjnej itd.

Ważne jest, aby dzieci upośledzone, uczęszczające do szkoły ogólnodostępnej nie były odróżnianie od rówieśników za pomocą etykietowania. Każdy uczeń posiada potrzebuje pomocy nauczyciela, kolegów na miarę swoich możliwości. Należy wytworzyć w klasie atmosferę pełnej i bezwarunkowej akceptacji, życzliwości, obejmującą grono rówieśnicze, pedagogiczne i rodziców. Przy okazji opieki roztaczanej nad dziećmi upośledzonymi, dzieci zdrowe mają możliwość rozwoju adekwatnych postaw wobec takich ludzi i ich problemów.

Dla podtrzymania właściwego klimatu wychowawczego ważna jest optymistyczna, aktywna i twórcza postawa nauczyciela.

Dziecko upośledzone umysłowo powinno w miarę możliwości wypełniać te same obowiązki uczniowskie, co jego zdrowi koledzy, zwłaszcza takie, w których może mieć dobre lub bardzo dobre osiągnięcia, na przykład: pełnienie dyżurów lekcyjnych, sprzątanie w klasie i w szkolnym ogrodzie, hodowanie zwierząt i roślin. Dziecko odbiera wtedy siebie, jako pełnowartościowego, użytecznego członka szkolnej społeczności.

Jeżeli chodzi o wyniki pracy upośledzonego dziecka, należy koncentrować się na jego mocnych stronach, kompensujących jego braki.

Należy prezentować prace dzieci upośledzonych w klasie, na terenie szkoły, na wywiadówkach, aby eliminować brak wiry społeczeństwa w ich możliwości.

Poza tym, istnieje wiele metod pedagogicznych, wypracowanych przez pojedynczych nauczycieli na podstawie odpowiedniej wiedzy o upośledzeniu umysłowym, o upośledzonym dziecku, w oparciu o znajomość współczesnych teorii wychowania. Niezwykle cenne są własne doświadczenia w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym intelektualnie i po prostu chęć niesienia pomocy.