Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uznawana jest za najwyższe źródło prawa we współczesnym, polskim porządku normatywnym. Jako akt prawny o najwyższej mocy prawnej, stanowi zbiór najważniejszych zasad konstytucyjnych regulujących ustrój polityczny, społeczny i gospodarczy. Część artykułowana, obecnie obowiązującej Konstytucji, jest poprzedzona uroczystym wstępem, zwanym też preambułą (łac. praembulum - "wstęp").

Zgłębianie podstaw problematyki polskiego prawa konstytucyjnego należy rozpocząć od zapoznania się z czterema najważniejszymi datami z historii tworzenia obecnie obowiązującej Konstytucji:

a. 2 kwietnia 1997 r. - uchwalenie Konstytucji przez Zgromadzenie Narodowe,

b. 25 maja 1997 r. - ogólnokrajowe referendum konstytucyjne,

c. 16 lipca 1997 r. - podpisanie Konstytucji przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej,

d. 17 października 1997 r. - wejście w życie Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.

Polska tradycja konstytucyjna zna ustawy zasadnicze, które posiadały preambuły. Wśród nich należy wymienić:

  1. Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 r.
  1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 r.
  1. Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r.
  1. Ustawa Konstytucyjna z 17 października 1992 r.

Wśród ustaw zasadniczych, które nie posiadają w swej budowie wstępu należy wymienić:

  1. Ustawa Konstytucyjna Księstwa Warszawskiego z dnia 22 lipca 1807 r.
  1. Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego z dnia 27 listopada 1815 r.
  1. Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Konstytucja kwietniowa).

Przedmiotem mojego zainteresowania w niniejszej pracy będzie preambuła zamieszczona w obecnie obowiązującej Konstytucji i kilka wybranych najistotniejszych wiadomości z teorii prawa konstytucyjnego.

Preambuła to nieartykułowany i uroczysty wstęp rozpoczynający konstytucję. Posiada ona bardziej charakter polityczny niż prawny. W odróżnieniu od części artykułowanej, stylistyka wstępu jest podniosła i patetyczna. Polską obecną ustawę zasadniczą poprzedza jeden z najdłuższych na świecie wstępów, liczący 170 wyrazów.

Patetyczny wstęp określa Naród Polski jako podmiot uchwalający Konstytucję. Pod pojęciem Narodu należy rozumień wszystkich obywateli Rzeczpospolitej Polskiej. Treść preambuły nawiązuje do państwowej tradycji Narodu i przypomina rozmaite fakty z dziejów naszego państwa. Nawiązuje ona do ponad tysiącletniego dorobku państwowego i podkreśla duże znaczenie tradycji ustrojowych pochodzących z czasów I i II Rzeczpospolitej. Twórcy Konstytucji pozwolili sobie na ocenę historycznej drogi, jaką nasza ojczyzna przebyła w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Przywołują polskie tradycje niepodległościowe i demokratyczne, wyrażają wdzięczność tym, którzy w przeszłości walczyli o wolność kraju. Preambuła podkreśla także szczególne znaczenie chrześcijańskiego dziedzictwa Narodu i tragicznych doświadczeń z przeszłości. Przywołuje odzyskanie niepodległości (11 listopada 1918 r.) i podkreśla możliwości suwerennego decydowania o losie Polski. Konstytucja nie pozostaje obojętna wobec rodaków przebywających poza granicami kraju. Polscy emigranci zawsze mogą liczyć na pomoc ze strony Rzeczpospolitej. Preambuła podkreśla znaczenie podtrzymywania więzi duchowej i kulturowej emigrantów z ich ojczyzną.

Preambuła powinna łączyć społeczeństwo na gruncie wspólnych dla wszystkich obywateli celów i wartości. Przedsłowie do artykułowanej części Konstytucji zbudowane jest na poszanowaniu wolności, sprawiedliwości i współdziałaniu władz. Wskazano tutaj uniwersalne wartości, którym powinniśmy być wierni. Podmiotowość ludzka wynika z dążenia do prawdy, sprawiedliwości, dobra, piękna, wolności, solidarności i godności ludzkiej. Źródłem wyżej wymienionych ogólnoludzkich wartości może być Bóg. Oznacza to, że ustawodawca preferuje także inne (niechrześcijańskie) źródła propagujące te wartości.

Szczególne znaczenie dla Narodu Polskiego, deklarującego się jako wspólnota chrześcijańska, jest Invocatio Dei(odwołanie do Boga). W ten sposób twórcy Konstytucji uznają prawa ludzi wierzących, traktujących Boga jako jedyne prawdziwe źródło uniwersalnych wartości ogólnoludzkich. Powołanie się na Istotę Najwyższego jest wyrazem poglądu, że również ustrojodawca ma swoje granice. Preambuła proklamuje jednak różne wartości i treści, szanuje odpowiedzialność przed Bogiem i przed własnym sumieniem. O powszechności Invocatio Dei świadczy fakt, że nie ma ona charakteru wyznaniowego, czy religijnego. Twórcy konstytucji preferują rozmaite zasady filozoficzne i religijne, którymi kierują się podmioty podlegające polskiemu systemowi prawnemu. Wyznanie odpowiedzialności przed Bogiem i przed własnym sumieniem należy traktować jako związek państwa z doktryną prawa naturalnego, która:

  1. Wprowadza zakaz stosowania totalitaryzmu państwowego,
  1. Zobowiązuje do nieabsolutyzowania władzy państwowej,
  1. Nakazuje wyrzeczenie się ateizmu jako panującej religii państwowej,
  1. Włączenie nadpozytywnych wartości aksjologicznych do systemu prawa,
  1. Dba o przyrodzoną godność człowieka (nie obywatela!).

Poważna część rozważań nad preambułą stanowi zagadnienie przyrodzonej godności człowieka, posiadającej liczne gwarancje instytucjonalne w aktach prawa konstytucyjnego. Dominującym źródłem tej ogólnoludzkiej wartości jest nauka społeczna Kościoła Katolickiego. Zgodnie z doktryną chrześcijańską człowiek czerpie godność ze swojego pochodzenia i kresu. Istota ludzka jest stworzona na wzór i podobieństwo Boga. Z uwagi na to, że początek i koniec jest wspólny dla wszystkich, każdy ma swój jednostkowy udział w kształtowaniu szacunku do samego siebie. Równość i powszechność jako zasady na stałe weszły do ludzkiej świadomości. Godność ludzka nie podlega utracie, nie można z niej zrezygnować i nie można nią rozporządzać. Godność wymaga przyznania istocie ludzkiej, jako odpowiedzialnej przed samą sobą, poczucia własnej wartości. Ingerencja państwa w godność człowieka jest niezgodna z konstytucyjnymi postanowieniami ustawy zasadniczej. Z godności, jako wartości przypisanej każdemu wynika, że człowiek może wpływać na swoje otoczenie. Posiadając wolną wolę, istota ludzka może się określać swobodnie i zgodnie ze swoją świadomością i światopoglądem kulturowym, społecznym i politycznym. Człowiek nie może być sprowadzony do zwykłego przedmiotu, gdyż podważa to jego podmiotowość i stanowi wyraz pogardy dla jego wartości.

Godność człowieka jest najwyższą wartością porządku konstytucyjnego i celem innych podstawowych wartości. Art. 30 rozwija tę problematykę zainicjowaną w preambule statuując, że godność człowieka jest nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona są obowiązkami władz publicznych. Ludzka godność uzasadnia i nadaje jedność ogółowi praw (w tym praw społecznych i gospodarczych) i całemu porządkowi ekonomicznemu i organizacji państwowej. Takie ujęcie godności zobowiązuje do szczególnego aksjologicznego uwypuklenia nakazu ochrony tradycyjnych wartości. Godność człowieka jest jego samoistną, nierozerwalnie związaną z osobą ludzką cechą wynikającą ze zwykłego szacunku dla siebie. Rzeczpospolita opiera się na istocie ludzkiej traktowanej jako jednostka aktywna, a nie bierny przedmiot działania władz.

Problematyka godności ludzkiej jest poruszana w aktach normatywnych o najwyższej mocy prawnej także w innych porządkach prawnych:

  1. Deklaracja Niepodległości z 1776 r. (Stany Zjednoczone),
  1. Karta Narodów Zjednoczonych
  1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r.
  1. Francuskie konstytucje proklamujące powszechne prawa jednostki.

Istotnym elementem normatywnym preambuły jest zasada pomocniczości (subsydiarności), wywodząca się z nauki społecznej Kościoła Katolickiego. Istotą tej zasady jest stwierdzenie, że społeczność wyższego rzędu nie powinna ingerować w wewnętrzne sprawy społeczności niższego rzędu, pozbawiając ją kompetencji analogicznych. Zasada pomocniczości jest, zatem przeciwstawna względem wszelkich form kolektywizmu. Subsydiarność wyznacza, więc granice interwencji państwa i zmierza do harmonizacji relacji pomiędzy jednostkami a społeczeństwem. Państwo, ani żadna szersza społeczność nie może zastępować inicjatywy i odpowiedzialności osób i instytucji pośrednich. Rozwinięciem zasady pomocniczości jest rozdział VII Konstytucji o samorządzie terytorialnym. Władze państwowe powinny ograniczyć się do wykonywania tylko tego, czego Konstytucja nie zastrzegła dla samorządu terytorialnego.

Ostatnim, ale nie mniej ważnym, wątkiem poruszanym przez preambułę jest zagadnienie stosunku Rzeczpospolitej Polskiej do innych państw i do organizacji międzynarodowych. Wszyscy obywatele są świadomi potrzeby współpracy z wieloma krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej. Polska ma konstytucyjny obowiązek prowadzenia aktywnej polityki zagranicznej (dyplomacji). Dobro ludzkości stwarza dostateczną podstawę do międzynarodowych działań na arenie europejskiej i światowej. Polska ma obowiązek określić swoje miejsce na międzynarodowej scenie politycznej, ekonomicznej i gospodarczej. Dobro Rodziny Ludzkiej stanowi najważniejszą przesłankę do działań zapobiegających narastaniu negatywnych zjawisk wewnętrznych, w tym wojen domowych, terroryzmu i ludobójstwa.

Preambuła wyraża przewodnie idee i podstawowe zasady oraz rozstrzygnięcia ustrojodawcy w dziedzinie ustroju. Prawna wartość wstępu jest współcześnie kwestią dyskusyjną, gdyż trudno jest stworzyć na podstawie samej preambuły normy prawne generalne i abstrakcyjne. Z pewnością wstęp dostarcza wskazówek, co do zasad interpretacji poszczególnych artykułów konstytucyjnych.