Kostrzewski, autor zajmujący się zagadnieniem upośledzenia umysłowego w swej książce pt. " Z zagadnień psychologii dziecka umysłowo uposledzonego" podaje, że uposledzenie umyslowe wytepuje wówczas gdy: istnieje "niższy od przeciętnego, co najmniej o dwa odchylenia standardowe, poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego, spowodowane przez czynniki genetyczne i egzogeniczne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym".
Czynnikami mającymi wpływ na powstawanie upośledzenia umysłowego mogą być:
a) czynniki biologiczne (uszkodzenie komórki rozrodczej, zarodka i płodu lub przyczyny okołoporodowe, uszkodzenia po urodzeniu), b) czynniki społeczne (rodzinne środowisko oraz szkoła) c) czynniki biopsychiczne: (odbiegający od normy stan dziecka, niekorzystne cechy psychiczne dziecka min. słabsza pamięć logiczna, podatność na zmęczenie, niska zdolność koncentracji)
Przyczyny można podzielić na trzy okresy:
- okres prenatalny - naświetlanie promieniem RTG, zażywanie przez matkę leków w czasie ciąży, alkohol, dym papierosowy, narkotyki, wirusowe i bakteryjne zakażenia , czynniki immunologiczne
- okres perinatalny (inaczej nazywany okołoporodowy lub porodowy) - wstrząs dla rodzącego się dziecka, ponieważ następuje gwałtowna zmiana środowiska życia, uszkodzenia funkcjonowania mózgu, przedwczesny poród a następnie umieszczenie wcześniaka w inkubatorze (ryzyko stanowi większe stężenie tlenu), zamartwica, błędy popełniane przez lekarzy przy porodzie
- okres postnatalny (po narodzeniu dziecka) - przebyte choroby zakaźne i powikłania (odra i krztusiec), urazy (wypadki), zatrucia (np. ołowiem) oraz zatrucia pokarmowe.
Przed upośledzeniem umysłowym w wielu przypadkach można się ustrzec dzięki odpowiednim nawykom i profilaktyce. Należy zwrócić szczególną uwagę na następujące czynniki: szczepienia profilaktyczne, wczesne wykrycie choroby i jej leczenie, odpowiednia dieta i zapobieganie niedożywianiu oraz środowisko pedagogiczne i kulturowe.
Klasyfikacja upośledzeń umysłowych może być rozmaita, zależy od wybranego kryterium. Najbardziej znana jest cztero stopniowa klasyfikacja w stopniach: 1) lekkim,
2) umiarkowanym, 3) znacznym oraz 4) głębokim.
1) Lekki upośledzenie umysłowe charakteryzuje się ilorazem inteligencji między 52-67, i między 2,01 a 3,00 odchyleniami standardowymi w zakresie intelektu. Dziecko w przypadku lekkiego niedorozwoju umysłowego nie potrafi wyciągać wniosków, nie ma rozwiniętej wyobraźni twórczej, charakteryzuje się ograniczoną emocjonalnością, posiada zmniejszoną uwagę i pamięć, przejawia zachowania impulsywne, agresywne, jest niespokojne, w mniejszym stopniu odpowiedzialne i sprawne motorycznie, jego proces myślowy posiada charakter obrazowo - konkretny. Niewątpliwą zaletą osób z lekkim upośledzeniem umysłowym jest: doskonała pamięć mechaniczna, troska o innych, charakterystyczna jest u nich dowolna uwaga. Osoba dorosła cechująca się upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim osiąga rozwój intelektualny dwunastolatka, a społecznie rozwój siedemnastolatka.
2) Umiarkowany stopień upośledzenia umysłowego charakteryzuje się ilorazem inteligencji pomiędzy 36-51, mieści się on między 3,01 a 4,00 odchyleniami standardowymi. Uszkodzeniu CUN (centralny układy nerwowy), często towarzyszą uszkodzenia zmysłu słuchu oraz wzroku, trudności w wyodrębnianiu charakterystycznych cech zjawisk i przedmiotów, trudności w skupieniu uwagi, trudności z zapamiętywaniem, przechowywaniem i przetwarzaniem wiadomości. Zachowanie osoby z umiarkowanym stopniem upośledzenia umysłowego cechuje: bunt, gwałtowność, zamknięcie się, brak panowania nad popędami. Osoby te potrzebują poczucia bezpieczeństwa, przynależności oraz miłości. Potrafią się sami ubrać, pościelić łóżko, zrobić zakupy, skorzystać z telefonu, a także kierować się po znajomych im miejscach w mieście. Nie sprawia im większych trudności przeczytanie krótkiego tekstu i podpisanie się.
3) Znaczne upośledzenie umysłowe wyróżnia się ilorazem inteligencji pomiędzy 20-35, mieszczący się pomiędzy 4,01 a 5,00 odchyleniami standardowymi. W wielu przypadkach występuje łącznie wad słuchu i wzroku, mogą pojawić się różnego rodzaju niedowłady. Charakterystyczne u osób ze znacznym upośledzeniem umysłowym są braki koncentracji dowolnej, powolność procesu postrzegania, potrzeba opieki ze strony drugiej osoby w tak prostych czynnościach jak kąpiel czy mycie. Osoby te potrafią określić który przedmiot jest większy od drugiego. Ich zachowanie charakteryzuje się nadpobudliwością ruchową.
- Głębokie upośledzenie umysłowe cechuje się ilorazem inteligencji między 0-19, mieszczący się pomiędzy 5,01 a liczba większą odchyleń standardowych. Osoba charakteryzująca się głębokim upośledzeniem ma największe deficyty rozwojowe. W tym przypadku zaburzony jest ogół sfer funkcjonowania. Czynności poznawczo - orientacyjne są na dolnym poziomie, występuje brak postrzegania, koncentracji mimowolnej. Osoby o głębokim upośledzeniu umysłowym często wydają nieartykułowane dźwięki, można je nauczyć prostych pojedynczych słów, a także ich zrozumienia. Osoby te ukazują najprostsze emocje - najczęściej zadowolenie i złość, występują też wahania nastrojów. Nie są w stanie samodzielnie zatroszczyć się o własne bezpieczeństwo, dlatego potrzebują stałej opieki.
Kostrzewski J., Z zagadnień psychologii dziecka umysłowo upośledzonego, WSPS Warszawa 1976.
