Terminy określające osoby, w sposób ujemny odbiegające od ogólno przyjętej normy pod względem umysłowym, do tej pory nie są dostatecznie jednoznaczne. Do najczęściej używanych w Polsce terminów w tym zakresie wliczyć można:

  • oligofrenia (z grec. oligos - mało, phren - myślę, umysł)
  • upośledzenie umysłowe
  • niedorozwój umysłowy
  • opóźnienie w rozwoju umysłowym
  • obniżona sprawność umysłowa

Tak jak terminu, nie ma również jednoznacznej definicji upośledzenia umysłowego; istnieje wiele definicji w tym zakresie, różniących się podejściem do upośledzenia oraz kryteriami którymi posługuje się dany autor. W literaturze amerykańskiej spotykamy się z definicją upośledzenia umysłowego, jako przede wszystkim opóźnieniem zdolności przystosowania społecznego. A. M. Clarke i A. B. Clarke definiują ten termin, jako funkcjonowanie intelektu poniżej przeciętnej, przy czym upośledzenie to powstaje w okresie rozwojowym oraz towarzyszy mu obniżenie zdolności przystosowania się. Z kolei polski pedagog, J. Kostrzewski określa upośledzenie umysłowe w następujący sposób: jest to istotnie niższy od przeciętnego (co najmniej o dwa odchylenia standardowe) poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego, spowodowany przez genetyczne i egzogeniczne czynniki na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym.

Dzięki wielu wszechstronnym badaniom, prowadzonym na obszarze pediatrii, biochemii, fizjologii i genetyki, została ustalona etiologia, patogeneza oraz klasyfikacja niedorozwoju umysłowego. Wyróżnia się trzy główne podejścia do zagadnienia upośledzenia umysłowego:

  1. praktyczne - do grupy tej zaliczają się definicje o charakterze prawno-administracyjnym; przykładem może tu być definicja pochodząca z ustawy z 1959 roku, o zdrowiu psychicznym., według której niedorozwój umysłowy jest jednym z zaburzeń psychicznych
  1. kliniczno-medyczne - są to definicje określające upośledzenie umysłowe jako pewien stan chorobowy, ze szczególnym akcentem na etiologię oraz patogenezę; przykładem jest tutaj definicja L. Korzeniowskiego: oligofrenię, czyli niedorozwojem umysłowym nazywa się wrodzone oraz istniejące od wczesnego dzieciństwa obniżenie zdolności rozwoju intelektualnego, uniemożliwiające lub opóźniające naukę szkolną
  1. psychofizjologiczno-społeczne - w grupie tej znajdują się psychologiczne ujęcia niedorozwoju umysłowego, różniące się liczbą oraz rodzajem kryteriów, oceniających ten stan; Tredgold przyjmując trzy kryteria: ocenę wyników w nauce, inteligencję oraz przystosowanie biologiczne i społeczne, definiuje niedorozwój umysłowy jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju; z kolei E. Doll wymienia następujące kryteria: społeczna niedojrzałość, niska sprawność umysłowa, zahamowanie i opóźnienie rozwojowe, konstytucjonalne pochodzenie oraz nieodwracalność upośledzenia; J. Mazurkiewicz natomiast wyróżnił trzy następujące kryteria:
    • kryterium psychologiczne, biorące pod uwagę poziom uwagi i mowy
    • kryterium ewolucyjne, w którym brane jest pod uwagę porównanie poziomu umysłowego dziecka niedorozwiniętego oraz dziecka normalnego
    • kryterium społeczne, które mierzy stopień niedorozwoju

Światowa Organizacja Zdrowia 1 stycznia 1968 roku uchwaliła nowelizację klasyfikacji niedorozwoju umysłowego, której podstawą jest skala o średniej 100 oraz przyjętym odchyleniu standardowym 16, która dokonuje podziału upośledzenia umysłowego na cztery stopnie:

  • lekki niedorozwój umysłowy - mieści się on między dwoma i trzema odchyleniami standardowymi, przyjmując iloraz inteligencji od 52 do 67
  • umiarkowany niedorozwój umysłowy - określa obszar między trzema i czterema odchyleniami standardowymi, wyróżniający osoby o ilorazie inteligencji między 36 a 51
  • znaczny niedorozwój umysłowy - mieści się pomiędzy czterema i pięcioma odchyleniami standardowymi, klasyfikując osoby o ilorazie inteligencji między 20 a 35
  • głęboki niedorozwój umysłowy - jest to obszar pomiędzy pięcioma oraz większą liczbą odchyleń standardowych, zaliczają się tu osoby z ilorazem inteligencji od 0 do 19

Mimo iż ta nowa, opisywana klasyfikacja posiada wiele zalet, wiele krajów oraz opracowań naukowych opiera się na klasyfikacji tradycyjnej, która również zawiera kryterium ilorazu inteligencji, lecz wyróżnia trzy stopnie upośledzenia umysłowego:

    • idiotyzm → wyznacza obszar ilorazu inteligencji 0 - 19 
    • imbecylizm → o ilorazie inteligencji 20 - 49
    • debilizm →obszar od 50 - 59 ilorazu inteligencji

Powszechnie uznaną jest również klasyfikacja niedorozwoju umysłowego Wechslera (także oparta na ilorazie inteligencji), gdzie poszczególne stopnie upośledzenia wyznaczane są przez odchylenie standardowe (patrz: definicja upośledzenia umysłowego wg J. Kostrzewskiego);

  • >=-1 → rozwój niższy niż przeciętny, dolna granica normy; iloraz inteligencji [85 - 110]
  • od -1 do -2 → rozwój niższy niż przeciętny, górna granica normy; iloraz inteligencji [70 - 84]
  • od -2 do -3 → upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim; iloraz inteligencji [55 - 69]
  • od -3 do -4 → upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym; iloraz inteligencji [40 - 54]
  • od -4 do -5 → upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym; iloraz inteligencji [25 - 39]
  • <-5 → upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim; iloraz inteligencji [0 - 24]

Medyczne definicjeupośledzenia biorą pod uwagę etiologię i patogenezę upośledzenia oraz wykazują one tendencję do wyodrębniania jednostek chorobowych (np. upośledzenie umysłowe stanowi jeden z objawów procesu albo stanu chorobowego). Natomiast definicje behawioralne ujmują stan niedorozwoju umysłowego jako: niższa niż przeciętna, ogólna sprawność intelektualna, powstała w okresie rozwojowym oraz związana z jednym (lub więcej) zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się oraz społecznego przystosowania. W swojej definicji behawioralnej Tizard wyjaśnia, iż upośledzenia umysłowego nie można zaliczać do określonej jednostki chorobowej, gdyż termin ten określa stan opóźnienia procesu rozwoju, występujący przy urodzeniu, lub we wczesnym dzieciństwie oraz charakteryzujący się głównie ograniczoną inteligencją.

Można wyróżnić 3 następujące perspektywy badawcze, dotyczące upośledzenia umysłowego:

  • kliniczna - opóźnienie rozwojowe jest tutaj traktowane jako pewnego rodzaju defekt biologiczny, w sposób nieodwracalny uszkadzający struktury oraz funkcje układu nerwowego
  • rozwojowa-upośledzenie umysłowe jest tutaj pojmowane jako pewne niepowodzenia w zakresie rozwoju człowieka
  • społeczna - niedorozwój umysłowy jest określany tutaj jako proces, w którym dana jednostka (zgodnie z oczekiwaniami społecznymi) wchodzi w rolę społeczną osoby upośledzonej, przez co niektóre z jej obserwowanych zaburzeń w zachowaniu mogą nie mieć przyczyny w organicznym uszkodzeniu mózgu lub też upośledzonym rozwoju, lecz mogą być one rezultatem społecznego naznaczenia (stygmatyzacji), którego podłoże stanowi nietolerancja

Czasami wyróżnia się również pedagogiczną perspektywę, która jako stan upośledzenia umysłowego podaje ograniczony lub nieprawidłowy proces uczenia się, negatywnie rzutujący na biografię danej jednostki.

W latach 90-tych nastąpiło wiele zmian w ujmowaniu upośledzenia umysłowego; głównym trendem stało się odstąpienie od tradycyjnego (biologiczno-medycznego) sposobu definiowania upośledzenia jako "stanu zejściowego", będącego rezultatem organicznego uszkodzenia mózgu. Klasyczne ujęcie, definiowało upośledzenie umysłowe jako stan nieodwracalny i zarazem wyznaczający niski próg rozwojowy, natomiast ekologiczne i interakcyjne koncepcje rozwoju (a przede wszystkim poznawczo-rozwojowe) czynniki biologiczne uznają jedynie za jedne z wielu determinant rozwoju, zaraz obok czynników społecznych i psychologicznych, które w znaczący sposób mogą modyfikować rozwój psychiczny jednostki. Zatem, upośledzenie umysłowe nie stanowi jedynie biologicznego zaburzenia, lecz również psychologiczny stan, będący wynikiem pewnych nieprawidłowości w procesie rozwojowym.

Amerykańskie Towarzystwo do spraw Upośledzenia Umysłowego wraz z Amerykańskim Psychiatrycznym (DSM-IV) określają niedorozwój umysłowy jako charakteryzujący się istotnie niższym (czyli o dwa odchylenia standardowe) od przeciętnego funkcjonowaniem intelektualnym, współwystępującym z istotnymi ograniczeniami w zakresie dwóch lub więcej spośród następujących zdolności przystosowawczych:

    • porozumiewanie się
    • samoobsługa trybu życia domowego
    • kontakty społeczne
    • korzystanie ze społeczno-kulturowych dóbr
    • kierowanie sobą
    • troska o zdrowie i bezpieczeństwo
    • zdolności szkolne
    • sposób organizacji wolnego czasu
    • praca

Sytuacja dziecka z głębokim upośledzeniem w szkole

Stróżewski w swoim artykule z książki "Człowiek - wychowanie - kultura" pisze, iż pedagogika jest nie tylko nauką, ale i sztuką, i to sztuką najdoskonalszą ze wszystkich innych, gdyż przedmiotem jej jest sam człowiek, natomiast celem - tworzenie, kształtowanie, a wręcz powoływanie go do człowieczeństwa; z drugiej jednak strony, pedagogika jest również sztuką najtragiczniejszą, gdyż człowiek ten jest zarazem najbardziej nietrwałą z istot. Słowa te odnieść można do sytuacji dziecko z głębokim upośledzeniem, a więc z największymi rozwojowymi deficytami, gdzie zaburzeniu uległy wszystkie możliwe sfery funkcjonowania; jego czynności orientacyjno - poznawcze są na znacznie niższym poziomie niż ma to miejsce u normalnego dziecka, często mu brak spostrzegania oraz uwagi mimowolnej. Dzieci głęboko upośledzone najczęściej wydają tylko nieartykułowane dźwięki, lecz istnieje możliwość nauczenia ich prostych, pojedynczych wyrazów oraz rozumienia niektórych słów; wyrażają jedynie proste emocje, takie jak zadowolenie lub niezadowolenie, potrafią również okazywać swoje przywiązanie do określonych osób (występują u nich częste wahania nastroju). Dzieci te nie potrafią zadbać o swoje bezpieczeństwo, lecz można je nauczyć pewnych prostych nawyków; wymagają one stałej opieki.

Jeszcze do niedawna, dzieci o głębokim upośledzeniu umysłowym znajdowały się poza ramami naszego systemu oświaty; prawo do nauki zgodnej z potrzebami oraz możliwościami otrzymały one dopiero roku 1997, kiedy to Minister Edukacji Narodowej 30 stycznia wydał rozporządzenie, w sposób szczegółowy opisujące sposób organizacji zajęć rewalidacyjno - wychowawczych dla dzieci i młodzieży z głębokim upośledzeniem (Dz. U. Nr 14). Ustawa ta dała prawo osobom w przedziale wiekowym od trzech do dwudziestu pięciu lat do brania udziału w indywidualnych oraz grupowych zajęciach o charakterze rewalidacyjno-wychowawczym (podobnym dokumentem była Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 r.). Nadane prawa, zadały kres odraczaniu lub zwalnianiu osób z głębokim upośledzeniem z powszechnego obowiązku szkolnego, co jednocześnie zakończyło okres izolacji i bierności tych osób.

Zajęcia rewalidacyjno - wychowawcze mają na celu wspomaganie rozwoju u dzieci i młodzieży, budzenie w nich zainteresowania otoczeniem jak również osiągniecie niezależności w funkcjonowaniu w życiu codziennym; do zajęć tych (wg rozporządzenia) wliczane są:

  • nauka nawiązywania różnych kontaktów, w odpowiedni dla potrzeb oraz możliwości dziecka sposób
  • nauka komunikowania się z otoczeniem (na poziomie dostosowanym do indywidualnych możliwości dziecka)
  • rozwijanie sprawności ruchowych i psychoruchowych na obszarze dużej i małej motoryki
  • kształtowanie orientacji przestrzennej oraz w schemacie własnego ciała
  • umożliwienie osiągnięcia optymalnej samodzielności w podstawowych sferach życia codziennego
  • rozwój zainteresowania otoczeniem poprzez zaangażowanie wielu zmysłów dziecka i rozumienie zachodzących w nim, elementarnych zjawisk oraz kształtowanie umiejętności funkcjonowania w tym otoczeniu
  • nauka współżycia w grupie
  • nauka intencjonalnego działania, adekwatnego do wieku oraz możliwości i zainteresowań dziecka

Wszystkich uczniów obejmuje czterogodzinny wymiar zajęć (w ciągu dnia) zarówno grupowych jak i indywidualnych. Najbardziej podstawowy cel kształcenia dziecka z głębokim upośledzeniem stanowi osiągnięcie optymalnego poziomu rozwoju, który pozwali mu na możliwie jak największą samodzielność oraz komfort psychiczny (zarówno jego samego, jak i jego otoczenia).

Człowiek, będący żywą istotą - jest aktywny i działa; jako istota rozumne - poznaje świat starając się zrozumieć bliską mu rzeczywistość; jako istota społeczna - człowiek żyje pośród innych, z którymi dzieli się swoimi przemyśleniami i uczuciami, obdarza i jest obdarowywany. Z tymi wszystkimi cechami dziecko nie rodzi się, lecz dopiero się staje w procesie swojego rozwoju, przy czym należy pamiętać, iż jest to bardzo długi czas, w którym to każde dziecko wymaga wiele pomocy. Jednak nie każde dziecko rodzi się z możliwością pełnego rozwoju, zarówno w wymiarze biologicznym, jak i społecznym i psychicznym, a im sytuacja wyjściowa dziecka jest trudniejsza, tym większej pomocy ono wymaga. Reforma, obejmująca edukacją również osoby głęboko upośledzone, dała tym dzieciom osobę nauczyciela, który z właściwą sobie troską może poznawać ich sytuację, ocenić ich możliwości, określić cele i zadania oraz poszukać odpowiednich rozwiązań, przez co w efekcie nabierają one nowych umiejętności i doświadczeń. Należy pamiętać, iż najważniejszym celem wszelkich oddziaływań edukacyjnych jest wzrost postaw i zachowań adaptacyjnych dziecka.

Bibliografia:

  • Kirejczyk K. (red.), Upośledzenie umysłowe - pedagogika, Warszawa 1981
  • Kostrzewski J., Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym [w:] Upośledzenie umysłowe - pedagogika, Warszawa 1981
  • Orkisz M., Piszczek M., Smyczek A., Szwiec J(red), Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym. Przewodnik dla nauczycieli, Warszawa 2000
  • Stróżewski W., Człowiek - wychowanie - kultura, Kraków 1993
  • Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 1999