Na przełomie XVII i XVIII wieku, w wyniku pogorszenia się koniunktury na zborze - nastąpił kryzys gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej. Magnateria nieustannie przejmowała władzę w kraju, podczas gdy "szlachta gołota" była zmuszona oddawać się w jej opiekę, który to proces zapoczątkował przekupstwo i zrywanie sejmów, jak również doprowadził do decentralizacje władzy oraz blokowanie wszelkich prób wprowadzania reform przez stosowanie liberum veto. Sytuacja w kraju była coraz gorsza; skarbiec państwowy świecił pustkami a wojsko polskie było coraz słabsze; nieuchronnie do państwa polskiego zbliżał się potop szwedzki. Ponadto 21 lipca 1773 roku, papież Klemens XIV dokonał kasacji zakonu Jezuitów.

Na tle wymienionych faktów historycznych, 14 października 1773 roku, sejm na wniosek króla Stanisława Poniatowskiego zakłada Komisję Edukacji Narodowej (KEN), której pierwotnym celem miało być uporządkowanie oraz poprawa edukacji szlachty polskiej. Komisja Edukacji Narodowej stanowiła centralny organ władzy oświatowej i składała się z ośmiu osób, czterech senatorów i czterech posłów, a w jej skład wchodzili:

  • Michał Poniatowski - biskup płocki
  • August Sułkowski - wojewoda gnieźnieński
  • Ignacego Massalskiego - biskup wileński
  • Joachim Chreptowicza
  • Andrzej Zamojski
  • Antoni Poniński
  • książę Adam Czartoryski
  • Ignacy Potocki

Pierwsze posiedzenie komisji odbyło zaraz po jej założeniu, a więc już 17 października 1773 roku, a jego celem było utworzenie dekretu, który by zawierał odezwę do ludzi, by wszelkie swoje propozycje polepszenia edukacji w Polsce (zarówno jej materiału jak i struktury) przesyłali do siedziby KEN- u.

Pierwszym obranym przez Komisję Edukacji Narodowej celem, było sporządzenie przepisów dotyczących prowadzenia szkół tak, aby istniejące już szkoły, rozsiane po wszystkich trzech zaborach, posiadały wiedzę, jak postępować, czyli: w jaki sposób szkolić nauczycieli oraz jakie prawdy i nauki przekazywać uczniom. Pierwsze efekty tej pracy można było zobaczyć już latem 1774 roku, kiedy to:

  • do ponad 200 szkół parafialnych rozesłano gotowe już przepisy, opracowane przez biskupa Massalskiego
  • dla szkół wojewódzkich przepisy opracował Potocki
  • opracowywaniem przepisów dla uniwersytetów zajął się natomiast Czartoryski

Jednak same przepisy nie rozwiązywały głównego problemu funkcjonowania uczelnio, dla których najważniejszym źródłem wiadomości były książki, które miały być przygotowane przez Komisję Edukacji Narodowej. W owych książkach miały znaleźć się odpowiednie treści, zgodne z nowopowstałymi przepisami, dlatego też stare podręczniki stały się zupełnie bezużyteczne. W celu rozwiązania problemów związanych z brakiem odpowiednio dostosowanych podręczników, 10 II 1775 roku zostało powołane, ściśle uzależnione od komisji - Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (a więc podręczników). Na czele utworzonego towarzystwa stanął jeden z członków KEN-u, a jednocześnie wychowanek elitarnej wówczas szkoły Collegium Nobilium Konarskiego - Ignacy Potocki. W skład owego towarzystwa weszły osoby ze świetną znajomością najnowszych prądów filozoficznych i pedagogicznych, lecz również ze znajomością problematyki samej praktyki szkolnej.

Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych w bardzo krótkim czasie zdobyło wysoki autorytet i uznanie w sprawach polskiej oświaty. Wśród jego członków, na największe uznanie zasłużyli byli jezuici, jak przede wszystkim:

  • Grzegorz Piramowicz - faktycznie kierujący pracami towarzystwa
  • Jan Albertrandy - historyk
  • Grzegorz Kniażewicz - matematyk

Spośród pijarów zasłużyli się:

  • Antoni Popławski - wybitny polski fizjokrata
  • Kazimierz Narbutt - nauczyciel matematyki, historii i francuskiego w szkołach pijarskich

I inni:

  • Chrystian Pfleiderer - protestant, przedstawiciel Szkoły Rycerskiej, fizyk i matematyk
  • Feliks Oraczewski - on właśnie sformułował główne założenia KEN-u w duchu Oświecenia francuskiego, był absolwentem Akademii rycerskiej w Luneville i późniejszym rektorem Szkoły Głównej Koronnej w Krakowie (1786-1790); wzywał on króla i sejm do zajęcia się sprawą edukacji, aby ludzi zrobić Polakami a Polaków obywatelami, przez co nawiązał on do reformy Konarskiego jak i podstawowych założeń Szkoły Rycerskiej

Komisja Edukacji Narodowej w stworzonych przez siebie przepisach, bardzo wyraźnie podkreślała polski charakter szkolnictwa; a więc przede wszystkim, to język polski miał być głównym językiem w szkołach (łacina nie została usunięta z programu nauczania, znajdując swoje miejsce wśród innych języków obcych). Dzięki działalności KEN-u:

  • dokonano całkowitej reorganizacji oraz stworzono zupełnie od podstaw system szkół średnich
  • opracowano nowe programy nauczania (w duchu umiarkowanego oświecenia)
  • stworzono seminaria nauczycielskie przy uniwersytetach
  • zaczęto publikować nowatorskie podręczniki szkolne (w sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika czy gramatyka)
  • zreformowano Akademię Krakowską i Wileńską
  • utworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych
  • Jan Fryderyk Herbart (1776 - 1841)niemiecki filozof, pedagog i psycholog

Jako uczony, dość wcześnie poznał podstawy filozofii Wolffa i Kanta, jak również uczęszczał na wykłady Fichtego i zapoznał się z pedagogiką Pestalozziego. Był nauczycielem domowym, w 1808 roku został profesorem filozofii i pedagogiki w Królewcu, a 1833 roku także w Getyndze. W swojej filozofii zawarł elementy realizmu, metafizyki oraz intelektualizmu. Domeną całej jego pracy filozoficznej była pedagogika i to właśnie jej starał się nadać ściśle naukowego charakteru (Herbart bywa często nazywany ojcem naukowej pedagogiki); do dziedziny psychologii wprowadził termin "apercepcja"; był pierwszym habilitowanym profesorem pedagogiki - usamodzielnił ją i uniezależnił od filozofii, ponadto usystematyzował i oparł na dwóch naukach pomocniczych:

  • etyce filozofii → która miała określać cele wychowania
  • psychologii → która określała środki dla realizacji tych celów

System Herbarta stał się oficjalną doktryną pedagogiki - pedagogiką naukową ówczesnej europy XIX wieku, przez co znalazł wielu zwolenników i kontynuatorów jego myśli. Wśród najważniejszych dzieł Herbarta na wyróżnienie zasługują:

  • "Pedagogika ogólna wyprowadzona z celów wychowawczych"
  • "Psychologia jako nauka oparta na doświadczeniu"
  • "Wykłady pedagogiczne w zarysie"

Pedagogika stała się dla Herbarta ośrodkiem niemal całej jego pracy filozoficznej; prowadząc rozległe badania starał się jej nadać ściśle naukowego charakteru, między innymi poprzez ustalenie pewnych prawidłowości w procesie nauczania, przez definiowanie pojęć, zastosowanie formuł czy pogłębienie problematyki dydaktycznej. Herbart wyróżnił pięć idei praktycznych, które wspólnie określają ideał osobowości moralnej i zarazem najwyższy cel w życiu:

  • idea wewnętrznej wolności duchowej
  • idea doskonałości
  • idea życzliwości
  • idea prawa
  • idea słuszności (czyli zadość uczynienia)

Człowiek kierujący się powyższymi ideami posiada moralny, silny charakter, którego wyrobienie Herbart uważa za najważniejszy cel wychowania; do jego realizacji służyć miały następujące środki: kierowanie dziećmi, karność i przede wszystkim nauczanie. Najważniejszymi czynnikiem wychowania uznał nauczanie wychowujące oparte na czterech stopniach formalnych:

  • jasność
  • kojarzenie
  • system
  • metoda

W ten właśnie sposób Herbart przedstawił strukturę procesu nauczania, na której opierali się jego znani kontynuatorzy - Ziller i Rein. Uzupełnili oni i udoskonalili teorię stopni formalnych Herbarta, którą to ustanowili jako podstawę skutecznego nauczania, a która jeszcze przez długi czas stanowiła dla nauczycieli kanon struktury niemal każdej lekcji. Herbartowski system nauczania znalazł również uznanie w kręgach społecznych, gdyż wychowanie przy użyciu karności i groźby, jak również kar cielesnych - umożliwiało utrzymanie młodych ludzi w zależności i posłuszeństwie wobec starszych i samej władzy monarchistyczno - junkierskiej w Prusach.

  • Józef Dietl

Józef Dietl urodził się w 1804 roku; był internistą i aktywnym działaczem społecznym. W latach od 1851 do 1865 roku, jako profesor, nauczał na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie w znaczny sposób się zasłużył. W ciągu całego swojego życia walczył on o pełną autonomię Galicji oraz o wprowadzenie języka polskiego do szkół średnich i wyższych, tak więc kształcenie młodych ludzi leżało mu bardzo na sercu; był całkowicie przekonany o ogromnym znaczeniu oraz potrzebie nauczania. Był autorem licznych prac, jak. np. "O reformie szkół krajowych", jako lekarz wydal również kilka prac poświęconych między innymi anatomii patologicznej i medycynie wewnętrznej. Obok zasług na polu edukacji, Józef Dietl bardzo zasłużył się dla Krakowa budując wodociągi i kanalizację, miał swój znaczny wkład w rozbudowę uzdrowisk takich jak Rabka czy Szczawnica - tak więc zasługi tego człowieka dla kraju i jego mieszkańców były ogromne. Co warte zaznaczenia - Józef Dietl był nie tylko znakomitym uczonym, ale również niezwykłym człowiekiem, czemu dawał niejednokrotnie wyraz podczas swojej trudnej pracy, za co jest przede wszystkim tak bardzo ceniony.

  • John Dewey

John Dewey urodził się w 1859 w Vermont a zmarł w 1952 w Nowym Jorku. Był on filozofem, pedagogiem i czołowym przedstawicielem amerykańskiego progresywizmu, jak również twórcą koncepcji szkoły pracy w Chicago. Jako uczony, wykładał na uniwersytetach w Nowym Jorku i w Chicago.

System pedagogiczny Deweya oparty był na idei instrumentalizmu, czyli jednego z kierunków pragmatyzmu, zapoczątkowanego przez Charlesa Peircea i rozpowszechnionego przez Williama Jamesa. Główna idea instrumentalizmu zakładała rozumienie doświadczenia jako istoty prawdy, innymi słowy - prawdziwe miało być jedynie to, co sprawdzało się w działaniu jako prawdziwe. To doświadczenie było zatem źródłem zdobywania i weryfikowania wiedzy, stąd też w szkole pracy Deweya powszechne było hasło: uczenie się przez działanie.

Szkoła pracy powstała według wzoru samowystarczalnego gospodarstwa domowego, gdzie dzieci miały wykonywać różne zajęcia rzemieślnicze i gospodarcze; główny akcent Dewey kładł na aktywność praktyczną i manualną. Głównym celem nauczania było pobudzanie wrodzonych zdolności dzieci, ich zainteresowań, wzbogacanie doświadczeń oraz ich samodzielna praca, wiedza natomiast była zdobywana niejako przy okazji, zatem w szkole tej nie miały miejsca normalne lekcje czy przedmiotów; ośrodkiem działania był problem, napotykany przez dziecko w codziennym życiu oraz rozwiązanie. Właśnie rozwiązywanie takich problemów miało doprowadzać do nabywania wiadomości, dlatego też głównym zadaniem szkoły było stwarzanie swoim uczniom sytuacji problemowych. Dewey wyróżnił następujące etapy myślenia, prowadzące do rozwiązania problemu:

  • odczucie pewnej trudności
  • określenie tej trudności → sformułowanie problemu
  • szukanie możliwych rozwiązań → formułowanie hipotez
  • wyprowadzenie drogą rozumowania wniosków z zaproponowanych rozwiązań → logiczna weryfikacja hipotez
  • dalsze obserwacje prowadzące do przyjęcia lub odrzucenia kolejnych hipotez → empiryczna weryfikacja hipotezy
  • Ellen Key

Ellen Key żyła w latach 1849 - 1926 roku; była szwedzką pisarką, działaczką feministyczną i pedagogiem. Do jej głównych prac zalicza się następujące:

  • "Stulecie dziecka"
  • "Miłość i Małżeństwo"
  • "Kobiety w wojnie światowej"
  • "Wszechzwycięzca"

Key była przedstawicielką naturalizmu w pedagogice oraz zwolenniczką tzw. nowego wychowania; rozwiązań zagadnień wychowawczych szukała w teorii ewolucji, w idei postępu naturalnego i społecznego. Swoje główne poglądy i wizje przedstawiła w książce "100-lecie dziecka", wydanej w 1900 roku; jej zdaniem "stulecie dziecka" powinno być nie tylko poszanowaniem praw dzieci, ale i zagwarantowaniem funkcji macierzyńskiej. Jako istotę wychowania, Key obrała rozwijanie indywidualnej natury dziecka, poprzez subtelne i niewidoczne wręcz wspieranie pracy samej natury. Wśród głównych działań wychowawcy wymieniała:

  • działanie powagą
  • uczciwością i przykładem
  • okazywanie wychowankowi całkowitego zaufania
  • pozostawienie dziecku całkowitej swobody (dopóki nie narusza prawa innych)

E. Key była również gorącą zwolenniczką wychowania w domu rodzinnym i jednocześnie potępiała szkołę - jej program ogólnego wykształcenia i formalizm. Prawdziwa szkoła powinna wg niej umożliwiać dzieciom samodzielną pracę i odkrywać ich zdolności, zatem szkoła przyszłości powinna dawać wykształcenie ogólne, lecz według odmiennego planu dla każdego z uczniów, powinna również przygotowywać młodzież do samokształcenia Poglądy te nacechowane są jednak przesadnym optymizmem i wiarą w dobrą naturę dziecka oraz wartość wychowania w rodzinie, a przesadny indywidualizm nie pozwolił jej dostrzec walorów wychowawczych ośrodków dziecięcych.

  • Jerzy Kerschensteiner

Ten niemiecki pisarz oraz działacz pedagogiczny był kierownikiem szkolnictwa w Monachium; uważał on, iż człowiek żyje jedynie dla swojego państwa, tak więc wychowanie obywatelskie powinno zbliżać państwo do ideału politycznego. Według Kerschensteinera, państwo powinno zapewnić wszystkim możliwość nauki od szkoły podstawowej do uniwersytetu, natomiast wychowanie obywatelskie powinno posiadać takie cechy jak odpowiedzialność, ofiarność oraz liczenie się z potrzebami innych osób i właśnie te cechy powinno się brać pod uwagę przy organizacji i urządzaniu szkolnictwa. Struktura wewnętrzna szkoły, jej metod pracy czy związków uczniowskich powinna być do podporządkowana głównemu celowi, jakim było uczenie młodzieży służby społecznej i dobrowolnego podporządkowania się interesom zbiorowym. Szkoły miały być zatem miejscem przygotowania do życia społecznego w taki sposób, by młodzież postępowała zgodnie z wpojonymi zasadami.

Bibliografia:

  • Kot S., Historia wychowania, tom II
  • Marciniak, Zarys historii wychowania, Warszawa 1978
  • Mizia, O komisji edukacji narodowej, Warszawa 1972
  • Encyklopedia PWN