Wiek dwudziesty stanowił stulecie oświaty, gdzie pomimo prężnego rozwoju miało miejsce wiele kryzysów oświatowych; główną cechą edukacji było natomiast jej upowszechnienie i demokratyzacja. Nauka zajmująca się porównywaniem organizacji i funkcjonowania systemów oświatowych z różnych krajów, to pedagogika porównawcza (inaczej - komparatystyka pedagogiczna). Główne idee i kierunki rozwoju oświaty to:
- demokratyzacja oświaty przejawiająca się głównie w wyrównywaniu szans edukacyjnych, co odbywa się dzięki tworzeniu odpowiedniej sieci szkół, bezpłatności nauki, tworzeniu systemu stypendiów i bezpłatnych internatów
- tworzenie instytucji kształcenia dla dorosłych, które umożliwiają uzupełnianie wykształcenia, zmianę kwalifikacji czy też rozwijanie swoich indywidualnych zainteresowań
- tworzenie jednolitych systemów edukacyjnych
- zachowanie idei humanizmu, wyrażającej się na przykład w przezwyciężeniu rasizmu
- zapobieganie selekcji poprzez takie działania jak stosunkowo późne odłączanie szkół średnich od podstawowych oraz zachowanie drożności pomiędzy różnymi typami szkół
Ustrój szkolnictwa obejmuje następujące szczeble edukacji:
- wychowanie przedszkolne
- edukacja wczesnoszkolna stanowiąca pierwszy z obowiązkowych szczebli szkolnych
- gimnazjum - obowiązkowy szczebel szkoły średniej
- drugi szczebel szkoły średniej - licea ogólnokształcące, szkoły zawodowe itd.
- studia wyższe - dla rozpoczęcia studiów niezbędna jest matura, jest to nieobowiązkowy szczebel edukacji szkolnej; istnieją również wyższe szkoły zawodowe (szkoły nauczycielskie itp.)
Charakterystyka systemu oświaty w Polsce XX wieku obejmuje następujące reformy:
- reforma z roku 1918
- reforma po II wojnie
- reforma z 1989 roku (ustawa 1991 rok)
Ad.1. Pierwszy oficjalny akt ustawodawczy, którego celem było ujednolicenie systemu oświaty to dekret z 7 lutego 1919 roku, który jednak nie wprowadził 7-letniego obowiązku szkolnego, a inne sprawy oświatowe regulowane były aktami cząstkowymi, jak na przykład ustawa z 1922 roku o zakładach oraz utrzymaniu publicznych szkół powszechnych. W tamtych czasach dzisiejsze zasady, takie jak powszechność i dostępność oświaty czy obowiązek szkolny były wręcz fikcją. Nadal prowadzone były rozmowy w prawie oświaty przez takich pedagogów jak Nawroczyński, Falski czy Radwan, które w końcu doprowadziły do generalnej (programowej i strukturalnej) reformy szkolnictwa, która miała miejsce 11 marca 1932 roku i stanowiła jedyną komplementarną ustawę w całym tym stuleciu. Ustawa ta została uzupełniona w roku 1933 przez ustawę o prywatnych szkołach oraz zakładach naukowych i wychowawczych i ustawę o szkołach akademickich. Wprowadzono jednolity system oświaty obejmujący następujące szczeble:
- przedszkole - przeznaczone dla dzieci od 3 roku życia
- szkoła powszechna - była 7-letnia i obowiązkowa; istniała zasada obowiązkowego dokształcania do 18 roku życia w szkołach bądź innych kursach dokształcających
- gimnazjum - trwało 4 lata i kończyło się małą maturą; istniały gimnazja ogólnokształcące i zawodowe (ustawa wspomina również o zawodowych szkołach dokształcających)
- liceum ogólnokształcące lub profilowane - trwało 2 lata bądź liceum zawodowe, które trwało 3 lata
- szkoły wyższe - uniwersytety, akademie i politechniki
Ad.2 W 1944 roku nastąpiło proklamacja Polski jako państwa demokracji ludowej, przez co szkolnictwo polskie przejęło radzieckie tradycje - szkoła realizowała od tego momentu ideał wychowania komunistycznego. W lipcu 1961 roku została uchwalona ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania, które miały stanowić dźwignię socjalizmu - celem systemu oświatowego było przygotowywanie wykwalifikowanych pracowników. Funkcjonował następujący schemat organizacji szkolnictwa:
- szkoła podstawowa - 8-letnia
- zasadnicza szkoła zawodowa, szkoła przysposobienia rolniczego - po szkole średniej można było kontynuować naukę w 2 letniej szkole średniej
- szkoły średnie - liceum ogólnokształcące - 4 lata, liceum zawodowe - 2 lub 3 lata, technikum - 5 lat; szkoły średnie kończyła matura
- szkolnictwo wyższe - uniwersytety, akademie, politechniki; ich organizację określała ustawa z 1958 roku
Ad.3 Rok 1989 oznaczał porzucenie ideologii komunistycznej - Polska była od tej pory suwerennym i demokratycznym państwem. W 1991 roku wprowadzono ustawę o systemie oświaty, która została znowelizowana w roku 1999. Główne zmiany to nauczanie religii w szkołach, programy autorskie, możliwość funkcjonowania różnych typów szkół, na przykład wyznaniowych czy prywatnych. Schemat organizacji szkolnictwa obejmował:
- przedszkole
- zerówka - obowiązkowa
- szkoła podstawowa - 6 lat
- gimnazjum - 3 lata
- szkoła średnia - liceum profilowane - 3 lata, szkoła zawodowa - 2 lata (możliwość kontynuacji nauki w liceum uzupełniającym - 2 lata); szkołę średnią kończy matura
- studia wyższe
Przełom XIX i XX wieku to okres krytyki szkolnictwa, które oskarżano między innymi o zbyt sztywną organizację, bierność oraz brak twórczego podejścia do nauczania. Z początkiem XX wieku pojawił się ruch reformatorski o nazwie Nowe Wychowanie, którego przedstawiciele postulowali między innymi indywidualizację, rozwój zainteresowań uczniów, kształtowanie postawy samodzielności oraz aktywności. Idee te były zgodne z doktryną liberalizmu polskiego i leseferyzmu gospodarczego, które zakładały całkowitą wolność oraz nieskrępowane działanie w ramach państwa. Pieczę nad nowymi ruchami oświatowymi sprawowała Międzynarodowa Liga Nowego Wychowania, którą otworzono w 1921 roku. Posiadała ona swoje siedziby w Genewie, Londynie oraz Berlinie, a główną jej dewizą było budowanie przez odpowiednie wychowanie jednej, żyjącej w zgodzie i pokoju społeczności ludzkiej.
Z Międzynarodową Ligą współpracowało założone w 1925 roku w Genewie Międzynarodowe Biuro Wychowania prowadzone przez J. Piaget'a. Biuro to prowadziło badania porównawcze oraz gromadziło dokumentację pedagogiczną, a od 1950 roku działało jako instytut organizacji UNESCO. Dnia 26. września 1923 roku ogłoszono ratyfikowaną przez Ligę Narodów - Deklarację Praw Dziecka, która stanowiła pierwszy tego typu dokument. Po II Wojnie Światowej swoją działalność wznowiła organizacja UNESCO, która opracowała nową Deklarację Praw Dziecka, zatwierdzoną 20 listopada 1959 roku przez ONZ, które również w 1989 uchwaliło Konwencję o Prawach Dziecka, ratyfikowaną w 1991 roku przez Polskę. W drugiej połowie XX stulecia nastąpiły bunty młodzieży, która tworzyła różne ruchy młodzieżowe czy sekty. Ich celem było powstanie społeczeństwa alternatywnego, żyjącego zgodnie z założeniami kontrkultury (zbiór nurtów myślenia oraz form działania, które kwestionowały zastaną kulturę jako całość). Druga połowa XX wieku to również nowa fala krytyki autorstwa Nowej Lewicy, której przywódcą był C. Mills. Był to okres powstawania wielu prac starających się wyjaśnić zachodzące procesy społeczne, jak na przykład:
- C. Mills "Elita władzy"
- D. Riesman "Samotny tłum"
- E. Fromm "Mieć czy być"
- J. Hold "Jak się dzieciom nie powodzi"
- E. Reimer "Szkoła jest martwa: alternatywy oświaty"
- Freire "Pedagogika zniewolonych"
- I. Illich "Społeczeństwo bez szkoły"
W socjologii M. Mead wyróżnia trzy główne typy kultur:
- kultura postfiguratywna, gdzie starsze pokolenie przekazuje swoją wiedzę pokoleniu młodszemu
- kultura kofiguratywna, gdzie dzieci wraz z rodzicami uczą się od swoich rówieśników
- kultura prefiguratwna, gdzie to starsze pokolenie uczyć się od pokolenia młodszego
