Podczas organizacji procesów związanych z nauczaniem i wychowaniem często zwraca się uwagę na różnice pomiędzy poszczególnymi uczniami. Jedne z najbardziej zauważalnych różnic, to różnice wynikające z odmiennego poziomu uzdolnień i zdolności uczniów. Zdarza się tak, że specjalna opieka w stosunku do uczniów zdolnych wywołuje kontrowersje - i to zarówno pośród tych, którzy uważają, że uczniowie zdolni wymagają opieki, a czasem nawet pomocy, jak i wśród tych, którzy są temu przeciwni. Praca z uczniem szczególnie uzdolnionym może budzić wiele problemów wychowawczo - dydaktycznych, zwłaszcza w warunkach typowo szkolnych, gdyż każda klasa składa się z uczniów o różnym poziomie zdolności, intelektu i uczuć. Kwestia dotycząca najbardziej skutecznych metod pracy dydaktyczno - wychowawczej z uczniami uzdolnionymi jest stale poddawana dyskusji. Podobnie jest z zagadnieniami dotyczącymi dylematów, czy uczniom zdolnym w ogóle należy się szczególna troska wychowawców i opiekunów.

Jednym z głównych zadań powinno być udzielenie pomocy uczniom zdolnym i odpowiednia praca z nimi. Wydaje się oczywiste, że odpowiednia pomoc szkoły uczniom szczególnie uzdolnionym powinna wiązać się z właściwym poznaniem i zdefiniowaniem ich potrzeb oraz opracowaniem takiego planu nauczania, który będzie uwzględniał te potrzeby. Brak rozeznania w potrzebach uczniów zdolnych, zła selekcja i mała częstotliwość pracy mogą spowodować problemy. W związku z tym coraz częściej postuluje się o to, aby w zakres procesu dydaktycznego weszły takie metody, które będą uwzględniać indywidualne możliwości uczniów, ich potrzeby oraz zainteresowania. Takie działania mają umożliwić uczniom pełny i optymalny rozwój, a w przyszłości być źródłem aktywnego i efektywnego działania społecznego. Właściwe warunki wychowawczo - dydaktyczne powinny zapewnić zdolnemu uczniowi odpowiednią i bezstronną postawę w stosunku do niego, zrozumienie dla jego ewentualnego nietypowego zachowania lub działania, zauważenie i docenienie samodzielności myślenia oraz tolerowanie oryginalności w działaniach. Ważne jest to, aby nie traktować ucznia zdolnego jako kogoś zbyt ciekawskiego lub kogoś, kto charakteryzuje się zbyt dużą wiedzą. Podczas pracy z uczniem zdolnym nie powinno się go nadmiernie chwalić, nie można też wywierać na nim zbyt dużej presji. Jedną z najbardziej skutecznych metod jest życzliwa, oparta na racjonalnych i rzeczowych argumentach dyskusja lub ocena. Podstawą pracy dydaktycznej z uczniem szczególnie uzdolnionym jest położenie nacisku na zindywidualizowanie treści opanowywanych przez ucznia, form i tempa pracy. Równie ważny jest odpowiednio intensywny charakter pracy (np. przyspieszenie tempa pracy), rozszerzanie zakresów opanowywanych wiadomości oraz tworzenie grup uczniów o podobnych zdolnościach i zbliżonym stopniu ich nasilenia. Aby praca dydaktyczna z uczniami zdolnymi była skuteczna nauczyciel musi posiadać pewne charakterystyczne cechy. Powinien posiadać wiedzę o zdolnościach uczniów, ich możliwościach, umiejętnościach, kompetencjach i zainteresowaniach. Oprócz tego powinien wykazywać zainteresowanie pracą z uczniami i poświęcać odpowiednią ilość czasu na przygotowywanie zajęć. Warunkiem efektywnej pracy dydaktycznej jest to, że z jednej strony grupa uczniów nie może być zbyt liczna, ale jednocześnie powinna składać się z takiej liczby uczniów, która umożliwi utworzenie w jej składzie zespołów.

Etapy pracy z uczniami zdolnymi:

  • organizacja wstępna - wyłonienie z grupy uczniów najzdolniejszych lub najbardziej popularnych, którzy na początku pracują samodzielnie, a następnie rozpoczynają pracę z zespołem, z którego wyłaniają się podgrupy; ten etap pracy obejmuje około sześciu tygodni
  • praca samodzielna - jest to praca indywidualna i niezależna, polegająca między innymi na zbieraniu materiałów, pracy w czytelni lub przeprowadzaniu eksperymentów; w tym etapie nauczyciel w każdej chwili może służyć pomocą lub radą w przypadku wątpliwości, jest w stałym kontakcie i z uczniami i w razie potrzeby jest do ich dyspozycji
  • sesja zamykająca - etap podsumowywania oraz formułowania i argumentowania wniosków; uczniowie zastanawiają się nad danym problemem oraz oceniają wyniki własnej pracy

Formy pracy z uczniami zdolnymi:

  • wzbogacenie - przystosowanie pracy dydaktycznej do określonych możliwości uczniów, można tu wyróżnić wzbogacenie pionowe, które polega na poszerzaniu i wzbogacaniu dotychczasowej wiedzy, uczeń w trakcie procesu dydaktycznego otrzymuje zwiększoną liczbę zadań na tym samym poziomie, wzbogacenie charakteryzuje się pomysłowym i oryginalnym planowaniem i prowadzeniem zajęć, nie wymaga dużych nakładów finansowych
  • akceleracja - przyspieszenie, w przypadku tej formy pracy trzeba wziąć pod uwagę nie tylko rozwój intelektualny ucznia, ale także rozwój fizyczny, społeczny i emocjonalny; trzeba także pamiętać o tym, że praca dydaktyczna z uczniami będącymi na podobnym poziomie umysłowym jest gwarantem efektywniejszych i lepszych wyników, gdyż uczniowie są motywowani do zwiększania aktywności umysłowej, co daje możliwość nabywania nowych wiadomości, umiejętności i doświadczeń, pełniejszego poznawania świata i otaczającej rzeczywistości, poszerzania horyzontów
  • grupowanie - polega na tworzeniu grup uczniów na podstawie poziomu zdolności, umiejętności i inteligencji; tą formę najczęściej stosuje się w przypadku dzieci młodszych

W przypadku pracy z uczniami szczególnie uzdolnionymi niezwykle ważna jest wiedza nauczyciela dotycząca klasy oraz samego ucznia. Właściwe poznawanie ucznia przez nauczyciela powinno opierać się na gromadzeniu rzetelnych informacji, które umożliwią racjonalną pracę dydaktyczną. Właściwe poznanie uczniów jest podstawą skutecznej pracy dydaktycznej. Nauczyciel musi poznać uczniów, których wychowuje i na których ma określony wpływ. Celem poznania ucznia staje się określenie jego zainteresowań i aspiracji oraz umożliwienie mu skutecznego samopoznania. Poprzez poznanie uczniów nauczyciel może także sprawdzić skuteczność własnej pracy dydaktycznej, a także lepiej określić zjawiska, które wzbudzają jego niepokój.