W każdym społeczeństwie rodzina stanowi jedną z najważniejszych grup społecznych. Jest to określona komórka społeczna, w skład której wchodzą małżonkowie i dzieci. Rola, jaką odgrywa rodzina w społeczeństwie jest bardzo istotna. Jednym z podstawowych zadań rodziny są oddziaływania w zakresie socjalizacji, które polegają na przekazywaniu jej członkom dziedzictwa kulturowego różnych grup społecznych. Istotną rolę w rodzinie pełnią rodzice, gdyż to do nich w dużej mierze należy obowiązek socjalizacji swoich dzieci. Najczęściej rodzice chcą dla swoich dzieci jak najlepiej - żeby miały to, czego im samym brakowało w dzieciństwie, żeby odnosiły sukcesy w szkole i na gruncie towarzyskim.

Wychowanie to proces oddziaływania na jednostki, na ich rozwój, na kształtowanie ich postaw, norm i zachowań. W procesie wychowania biorą udział rodzice, wychowawcy oraz środowisko, w którym przebywa dana jednostka. Można powiedzieć, że wychowanie to wywieranie pewnego wpływu na fizyczny, intelektualny, estetyczny i moralny rozwój danej jednostki. Pojęcie wychowania ma też mniejszy zakres znaczeniowy i wtedy można go odnieść do określonych sfer rozwoju osobowości jednostki.

Osobowość każdej jednostki jest kształtowana już od chwili jej narodzin. Na rozwój osobowości wywiera wpływ rodzina i otoczenie, w którym przebywa dana jednostka - rodzeństwo, rówieśnicy, znajomi, nauczyciele. Niezwykle istotną rolę w procesie wychowania pełni wychowawca. Wychowawcy nie są jednolici - mogą być młodzi lub starsi, wymagający lub pobłażliwi. Jednak najważniejsze jest to, aby każdy z nich był po prostu dobrym wychowawcą, czyli taki, który przekaże wychowankowi określone normy i wartości, które są wyznaczane i akceptowane przez społeczeństwo. Zadaniem wychowawcy jest wychowywanie i aby ten proces był skuteczny wychowawca musi na wychowanka oddziaływać. Wszelkie działania, które podejmuje wychowawca zależą od konkretnej sytuacji wychowawczej. Wychowawca może podejmować następujące działania:

  • metody wpływu sytuacyjnego -nagradzanie lub karanie, instruowanie, dostarczanie wzorów postępowania
  • metody wpływu osobistego - wyrażanie aprobaty lub dezaprobaty, chwalenie lub ganienie, używanie perswazji, działanie przykładem osobistym
  • metody kierowania procesem samowychowania - przekazywanie wychowankom celów i wartości pracy nad własną osobą

Na efektywność procesu wychowania wpływa nie tylko wiedza, zdolności oraz osobowość samego wychowawcy, ale także zbieżność dążeń i celów wychowawcy i wychowanka. Pewne działania podejmowane przez wychowawcę mogą sprawiać wrażenie pewnej manipulacji wychowankiem. Używanie nagród bądź kar lub sugerowanie wychowankowi, co jest właściwe i co powinien uczynić sprawia, że wychowanek w pewnym stopniu staje się ofiarą manipulacji wychowawcy. Wychowawca poprzez stosowanie wzmocnień pozytywnych i negatywnych zachęca lub zniechęca wychowanka do określonych działań i zachowań. Według potocznej definicji manipulacja to taki sposób wpływania na jednostkę, w wyniku którego jednostka może zmienić swoje zachowanie i postępowanie. Jednocześnie formy manipulacji nie są dostępne świadomości manipulowanej jednostki. Wśród mechanizmów manipulacji można wyróżnić takie, które umożliwiają kontrolę myśli oraz kierowanie emocjami i działaniami. Nie istnieje manipulacja bez określonego motywu postępowania. Manipulacja to wywieranie wpływu na osobę bądź grupę, pod wpływem którego osoba bądź grupa podejmuje działania zgodne z oczekiwaniami manipulatora. W przypadku procesu wychowania warto zwrócić uwagę na motywy działania. Najważniejsze w tym procesie jest dobro wychowanka, więc nie wolno wyrządzić mu żadnej krzywdy.

Analizując proces wychowania można zadać pytanie, na ile wychowanek jest w tym procesie jednostką całkowicie wolną, a na ile podlega manipulacji nauczyciela lub wychowawcy. Słownik pedagogiczny nie podaje wyjaśnienia słowa "wolność", więc wyjaśnienie tego terminu na gruncie pedagogiki nie jest zadaniem prostym. Jeszcze trudniejszą kwestią do wyjaśnienia wydaje się być kwestia dotycząca tego, w jaki sposób przeprowadzać proces wychowania, aby jednostka miała poczucie wolności, aby mogła w sposób subiektywny podejmować określone decyzje, ale żeby miała świadomość skutków własnych decyzji i potrafiła ponosić konsekwencje własnego postępowania bez poczucia przymusu i zniewolenia.

W związku z powyższymi rozważaniami warto tu podkreślić jeszcze jedną niezwykle ważną kwestię. Kwestia ta dotyczy tego, na ile jednostka, która jest nagradzana i karana może czuć się wolna. Ważne jest także to, czy wychowanek, który ma bezpośrednie relacje z wychowawcą ma wystarczające poczucie wolności. Odpowiedzi na te pytania nie są proste i aby spróbować to wyjaśnić musimy skupić się na samym pojęciu wolności. Termin "wolność" nie jest łatwy do zdefiniowania, gdyż może mieć szeroki zakres znaczeniowy. Zwróćmy uwagę na to, że podobnie trudno jest jednoznacznie zdefiniować takie pojęcia, jak "miłość", "dobroć" czy "szczęście". Isaiah Berlin w swoim znanym eseju "Dwie koncepcje wolności" zauważył, że słowo "wolność" ma ponad dwieście definicji. Wynika to z tego, że to słowo ma bardzo mgliste znaczenie i dzięki temu jest podatne na szereg interpretacji. Berlin w swoim eseju pisze o wolności zarówno w sensie pozytywnym, jak i negatywnym. Przeciwstawia sobie dwa pojęcia. Według niego wolność negatywna to taka, w której nikt nie ingeruje w działalność jednostki, natomiast z wolnością pozytywną mamy do czynienia wtedy, gdy jednostka odczuwa pragnienie o samodzielnym decydowaniu o własnym losie.

Analizując tekst Berlina można powiedzieć, że poczucie wolności charakteryzuje się specyficznym myśleniem o sytuacji, wewnętrznym spokojem oraz poczuciem sprawiedliwości. Wielość definicji wolności wypływa także z tego, że każdy człowiek ma własne określenie tego słowa i dla każdego z nas wolność może oznaczać coś zupełnie odmiennego. Dla niektórych osób wolność jest synonimem złamania pewnych norm i reguł społecznych, to możliwość zażywania alkoholu czy narkotyków. Dla innych wolność ma znaczenie zupełnie przeciwstawne - to możliwość bycie niezależnym od wszelkich używek. Nieumiejętność wytrzymania bez jakiejś używki przez dłuższy okres czasu z jednej strony nie można nazwać wolnością, ale z drugiej - taka jednostka może powiedzieć, że jest osobą wolną i może robić to, co uważa za słuszne.

Trzeba tu podkreślić, że manipulacja istnieje niemal od zawsze. Od zarania dziejów człowiek ma pewne pragnienia, które wiążą się z potrzebą ich zaspokojenia. Natomiast ich realizacja często jest uzależniona od innych osób. W związku z tym procesy manipulacji są powiązane z komunikacją społeczną i interakcjami zachodzącymi między ludźmi. Każdy z nas jest poddawany pewnym procesom manipulacji, których często sobie nie uświadamiamy. Poza tym, sami także stosujemy mechanizmy manipulacyjne, które mają pomóc nam w osiągnięciu założonego przez nas celu. Większość ludzi ma problemy z nazwaniem tych procesów, a stosowanie ich opiera o szeroko rozumianą intuicję. Manipulację innymi ludźmi można rozumieć jako pewien sposób sterowania. Największe oburzenie wywołuje manipulacja skierowana w stosunku do osób bezbronnych, np. dzieci. Ale trudno wyobrazić sobie sytuację, w której ochroną dziecka przed manipulacją ze strony rodziny byłoby wyrzucenie go z domu, żeby radziło sobie w sposób samodzielny. Musimy zdać sobie sprawę z tego, że każde wychowanie jest w pewnym stopniu manipulacją. Już samo dosłowne tłumaczenie słowa "pedagogika" brzmi "kierowanie dzieckiem". W życiu nie da się uciec od manipulacji, gdyż cały świat jest na niej w jakimś stopniu oparty. Różni oszuści posługują się technikami manipulacyjnymi, co jest dowodem na to, jak bardzo są one skuteczne. A przecież w procesie wychowania skuteczność jest niezwykle ważna. Trzeba pamiętać o tym, aby wychowywać w poczuciu wolności, jednocześnie nie narzucając jednostkom tej wolności.

Bibliografia:

  1. Berlin I., Dwie koncepcje wolności, w: Cztery eseje o wolności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994
  2. Biernat T., Media - wychowanie czy manipulacja, w: Wychowanie na co dzień, 3/2000
  3. Blusz K., Edukacja i wyzwolenie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1992
  4. Czapów C., Rodzina a wychowanie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1968
  5. Kowalski S., Socjologia wychowania w zarysie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979
  6. Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2001
  7. Nawrat R., Manipulacja społeczna - przegląd technik i wybranych wyników badań, w: Przegląd Psychologiczny, 1/1989, s. 125 - 154
  8. Strelau J., Jurkowski A., Putkiewicz Z., Podstawy psychologii dla nauczycieli, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975
  9. Śliwierska W., Śliwierski B., Edukacja w wolności, Impuls, Kraków 1996
  10. Wilk J., Społeczno - wychowawcze aspekty relacji dziecko - środowisko rodzinne, w: RTK, 6/1981, s. 59 - 73
  11. Witkowski T., Psychomanipulacje: jak je rozpoznawać i jak sobie z nimi radzić, Oficyna Wydawnicza Unus, Wrocław 2000
  12. http://www.sp2zam.cor.pl