Rodzina to zbiór faktów różnej natury: biologicznych, psychologicznych, ekonomicznych, pedagogiczno - wychowawczych, aksjologicznych, socjalizacyjnych, kulturowych, itd. To zbiór swoistych wartości, norm, modelów, wzorów zachowań, które wyzwalają określone sposoby myślenia, reakcje uczuciowe, spostrzeganie siebie i świata, oceny przeszłości, teraźniejszości i przyszłości przekazywane w ramach między pokoleniowej transmisji. Rodzina to najbardziej naturalne środowisko wychowawcze.

Rodziny dzielimy na:

  • Małe - rodzina nuklearna: rodzice i dzieci zamieszkujące pod wspólnym dachem, prowadzące jedno gospodarstwo domowe.
  • Duże - krąg rodzinny: rodzice, dzieci, ciotki, wujowie, dziadkowie, kuzyni zamieszkujący wspólnie wraz z głową rodziny, prowadzący wspólne gospodarstwo domowe.
  • Rody - klany rodzinne: krewni w linii prostej i w liniach bocznych,
  • nie koniecznie razem mieszkający, ale posiadający wspólny etos, wartości, którymi żyją.
  • Rozproszone duże rodziny - rodzina mała oraz członkowie rodziny dużej, mieszkający oddzielnie.
  • Zredukowane duże rodziny - rodzina mała i dziadkowie.

Struktura rodziny:

Ze względu na liczbę pokoleń:

    • Jednopokoleniowa (sami rodzice)
    • Dwupokoleniowa (rodzice z dziećmi)
    • Trzypokoleniowa (rodzice, dzieci, dziadkowie)

Ze względu na kompletność członków rodziny:

      • Pełna: naturalna, zrekonstruowana (jeden nowy rodzic, np. po rozwodzie
      • lub śmierci), przysposobiona (adopcyjna), zastępcza (sprawuje prawną opiekę nad dzieckiem, przyznawaną przez sąd), kontraktowa (zawsze gotowa przyjąć dzieci
      • na jakiś czas).
  • Niepełna: sieroca (brak rodziców na skutek śmierci, opiekę nad dziećmi przejmują krewni), pół sieroca (śmierć jednego rodzica), rozbita (rozwód, separacja, porzucenie, wyjazd jednego rodzica za granicę), samotna matka niezamężna.

Ze względu na ilość dzieci:

  • Wielodzietna (często autokratyczny styl wychowania, dzieci od początku uczą się współdziałania i współpracy z innymi, następuje szybsza ich socjalizacja, starsze przejmują opiekę nad młodszymi, dzielą się obowiązkami ale i zabawkami, są lepiej przystosowane do zmian, do rudnych sytuacji życiowych, mają większą wytrzymałość emocjonalną, są bardzo samodzielne i odważne, otwarte, tolerancyjne, nie mają problemów w kontaktach z rówieśnikami)

Rodziny wielodzietne w Polsce stanowią zaledwie 6%.

  • Małodzietna (dzieci lub jedno dziecko czują się samotne, brakuje im towarzyszów
  • do zabawy, rodzice często nie mają dla nich czasu, przyjmują styl liberalny
  • w wychowaniu, matki czasem są nadopiekuńcze, co utrudnia dzieciom wejście
  • w świat i socjalizację, jest przyczyną zaburzeń emocjonalnych)

Rodziny z jednym dzieckiem - 44%

Rodziny z dwójką dzieci - 37%

Rodziny z trójką dzieci - 12%

  • Bezdzietna. - 1%

Struktura rodziny wyznacza funkcje w rodzinie, role społeczne: rola ojca, matki, dziecka najstarszego, średniego, najmłodszego.

Ze względu na układ ról spełnianych w rodzinach, dzielimy je na:

  • Rodziny typu pozyjconalnego:

Są to rodziny konserwatywne, zamknięte, skoncentrowane na ścisłym przestrzeganiu zasad, praw i norm związanych z zajmowaniem konkretnej pozycji danego członka w rodzinie. Pozycje te są związane z wiekiem i płcią i ważnością danej osoby w rodzinie. Relacje w rodzinie są bardzo formalne, sztywne, role wyraźnie rozdzielone, hierarchia wartości narzucona. Komunikacja między członkami również formalna. Dziecko w takiej rodzinie nie rozwija się prawidłowo, nie ma w nim spontaniczności ani kreatywności, wszystko to zostaje stłumione przez posłuszeństwo i nadmierną odpowiedzialność. Dzieci często doświadczają tu chłodu emocjonalnego ze strony rodziców, gdyż oni nie pozwalają sobie na spontaniczne okazywanie uczuć.

  • Rodziny uwzględniające osobowość:

Więcej spontaniczności niż formalności. Role nie są tak ściśle i rygorystycznie przypisane do konkretnych osób. Najważniejsza jest indywidualność i osobowość każdego członka rodziny, jego wolność i możliwość samostanowienia. Szanuje się potrzeby każdej osoby, związane z wszystkimi jej sferami.

Role i pozycje dzieci w rodzinie:

  • Dziecko najstarsze:

Na początku jest najbardziej kochane (często nadopiekuńczość), później jest odsunięte, gdy pojawi się młodsze rodzeństwo, co wywołuje u niego frustrację, różne zaburzenia emocjonalne, lęki, "syndrom starszego dziecka", jeśli nie zostanie ono odpowiednio przygotowane na przyjście na świat młodszego dziecka. Rodzice pokładają w nim duże nadzieje, wiążą z nim wielkie ambicje (często niespełnione własne). Dużo się od niego wymaga, musi się opiekować młodszym rodzeństwem, co wywołuje u niego nadmierne poczucie odpowiedzialności, staje się "małym dorosłym", ma skłonność do dominowania, kierowania. Często jest niepewny siebie, ma niskie poczucie własnej wartości, lęki i niepokoje, myślenie pesymistyczne.

  • Dziecko średnie:

Z jednej strony mają bardziej korzystne warunki wychowawcze, gdyż rodzice pozwalają mu na więcej samodzielności, nie rozpieszczając go zbytnio

i nie martwiąc się nadmiernie o jego zdrowie i rozwój, ponieważ są już bardziej doświadczeni. Ale z drugiej strony jest to dziecko o trudnej pozycji

w rodzinie - wobec starszego dziecka nieustannie przeżywa podziw, i chciałoby być jak ono, a wobec młodszego zazdrość o uczucia rodziców. Dzieci średnie często czują się zaniedbane, mniej kochane, mniej doceniane. Stają się dziećmi konfliktowymi o niskim poczuciu własnej wartości.

  • Dziecko najmłodsze:

Najbardziej rozpieszczone, najbardziej kapryśne, najmniej samodzielne. Korzysta z wielu przywilejów, ale stają się one często hamulcami dla jego rozwoju. Znajduje się pod kloszem rodziców, ale od starszego rodzeństwa często doświadcza dominacji i nawet agresji. Ciężko wejść mu w życie dorosłe

ze względu na nieumiejętność podejmowania decyzji, brak samostanowienia. Nieustannie liczy na pomoc innych.

  • Jedynak:

Ma największą szansę na rozwój intelektualny. Posiada większy komfort materialny. Więcej chce od życia. Posiada dużą siłę przebicia, ma określony cel

i chce go osiągnąć. Rodzice często chcą z góry zaplanować jego życie, są zbytnio skoncentrowani na nim. Dużo od niego wymagają, ale też nadmiernie

go ochraniają. Mają dla niego dużo czasu. Nie musi walczyć o uczucia rodziców. Jest samotny, ma trudności w nawiązaniu kontaktów z rówieśnikami, gdyż często przebywa z samymi dorosłymi. Umie wyrażać swoje uczucia.

Koncepcja Bernsteina.

Bernstein mówi o wpływie tzw. Kontekstów sytuacyjnych na socjalizację i wychowanie dziecka. Porusza kwestię zależności tej pierwotnej socjalizacji, którą nabywa dziecko

w rodzinie, w naturalnym środowisku socjalizacyjnym, od całego środowiska wychowawczego, wraz z układem ról w nim panującym i systemem komunikacji między członkami rodziny.

Wyróżnił on cztery konteksty sytuacyjne:

1. kontekst regulacyjny - dotyczy regulacji zachowania i działania dziecka. Rodzice, nauczyciele i każdy dorosły ma ogromny wpływ na postępowanie dziecka.

2. To od nich uczy się ono pewnych norm, reguł, zasad, uczy się oceny zachowań, ponieważ są oni autorytetami w jego oczach.

3. kontekst instrukcyjny - chodzi tu o zdobywanie przez dziecko wiedzy na temat otoczenia, poznawanie instrukcji i zbieranie informacji o cechach przedmiotów, nabywanie pewnych umiejętności.

4. kontekst innowacyjny - wszelkie eksperymentowanie dziecka, skupianie

5. się na własnych doświadczeniach i wyobrażeniach, modyfikowanie świata według własnego pomysłu.

6. kontekst interpersonalny - związany ze sfera emocjonalną dziecka, z jego relacjami z innymi osobami, uczenie się szacunku do innych, akceptacji, umiejętnego komunikowania się z innymi.

Socjalizacja dziecka odbywa się zarówno w najbliższym otoczeniu dziecka

jak i w szerszym środowisku, kontekście wychowawczym i obejmuje właśnie te cztery sfery: moralną, poznawczą, twórczą i uczuciową.