Nowe możliwości dla oświaty a także szanse na odbudowe państwa zaczęły się pojawiać w drugiej połowie XVIII stulecia.
Polska elita intelektualna została z powrotem przywrócona do łask i po latach izolacji od świata znowu zaczęła być traktowana na równi z innymi europejskimi przedstawicielami kultury europejskiej.
Oświata była najważniejszym hasłem całej epoki. Za główny cel postawiono sobie wyrwanie szkolnictwa z spod władzy kościelnej i zakonnej i oddanie jej w ręce państwa, które rozszerzyłoby jej wpływy.
W Zachodniej Europie konflikty na tle oświatowym zaostrzyły się bardzo wyraźnie w drugiej połowie XVIII w.
W 1759 roku z Portugalii wyrzucono zakon jezuitów i zaczęto inaczej organizować szkolnictwo. W tym samym okresie we Francji rozpętała się kampania, której efektem było odsunięcie jezuitów od edukacji w roku 1764.
Do Polski docierały echa wydarzeń z Europy, dlatego też w państwie zaczęto wprowadzać pierwsze reformy oświatowe. Inspirację do nich stanowiły posunięcia Konarskiego, a także zainteresowanie ze strony polityków, którzy poprzez oświatę i wychowanie widzieli szanse na szersze zmiany w państwie.
Andrzej Zamojski kierując się takim właśnie stylem myślenia, miał podczas obrad sejmu w 1764 roku powiedzieć: "żeby jedna edukacja w całym państwie ustanowiona była końcem uszczęśliwienia Rzeczpospolitej".
Kampania publicystyczna poszła tym samym torem.
W 1772 roku pojawił się w kręgach dworskich pomysł stworzenia Uniwersitatis Generalis, który zająłby się oświatą w całej Polsce.
Rok później, w 1773r, kilka miesięcy przed likwidacją zakonu jezuitów rektor Szkoły Głównej Koronnej, Feliks Oraczewski wystąpił podczas obrad sejmu ze stanowczą prośbą powołania sejmowej delegacji, która miałaby opracować projekt edukacji krajowej, dzięki któremu to można by "ludzi zrobić Polaków, a Polaków obywatelami".
Był to doskonały fundament dla stworzenia Komisji Edukacji Narodowej.
21 lipca 1773 roku papież Klemens XIV rozwiązał zakon jezuitów. Jego decyzja wymagała natychmiastowej reakcji i konkretnego działania, ponieważ sześćdziesiąt sześć szkół do tej pory pozostających pod opieką zakonu zostało bez opieki.
Król Stanisław August Poniatowski, poseł krakowski Feliks Oraczewski, podkanclerz litewski Joachim Chreptowicz a także wszyscy zwolennicy reform zostali zmuszeni do powołania przez sejm pod przyzwoleniem króla w dniu 14 października 1773 roku Komisji Nad Edukacją Młodzi Narodowej Szlacheckiej Dozór Mającej, którą później przemianowano na Komisję Edukacji Narodowej (KEN).
Komisja została powołana przez parlament i okazała się być pierwszym ministerstwem edukacji w Europie. Nie podlegała Radzie Naczelnej i była głównym organem oświatowym wspólnym zarówno dla Korony jak i dla Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Pomimo iż posiadała największą władzę nad oświatą w całej Rzeczpospolitej, w pierwszym etapie swojej pracy Komisja poprosiła społeczeństwo o pomoc, oczekując od ludzi opinii i projektów nowych reform.
Zespół (KEN) stanął przed ogromem zadań. Stworzono go w zasadzie tylko dla objęcia opieką edukacji, lecz wkrótce Komisja zajmowała się już szkołami parafialnymi obejmując w ten sposób swoim zasięgiem całą ówczesną polską oświatę. Dzięki kolejnym przepisom i ustawom szkolnictwo stawało się coraz nowocześniejsze.
Niektóre treści a także sposoby nauczania wymagały długofalowego i trwałego działania. Żeby temu sprostać w dniu 10 lutego 1775 roku powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Składało się ono z dwudziestu trzech osób, którym przewodniczył Potocki. Sekretarzem mianowano zaś byłego jezuitę ks. Grzegorza Piramowicza, a później Franciszka Zabłockiego.
Grupa nadzorowała przygotowanie i wydrukowanie nowych podręczników (z czasem kolejnych trzydziestu jeden), z których wiele szczyciło się dużymi walorami naukowymi.
KEN wprowadził do szkół nauczanie w języku polskim, które zastąpiło panującą dotychczas łacinę.
Fundusz edukacyjny zasilający publiczne wychowanie młodzieży i dzieci, z którego korzystała Komisja pochodził z dóbr rozwiązanego zakonu jezuickiego. Przywłaszczenie majątków zakonników było ze strony KEN-u manifestacją sporej odwagi i wytrwałości.
W późniejszych latach swojej działalności, po wyczerpaniu jezuickich zapasów KEN sam musiał organizować sobie pieniądze na swoje potrzeby.
W trakcie swojej działalności Komisja stworzyła pewnego rodzaju sieć wspólnych powiązań oraz podporządkowania pomiędzy szkołami akademickimi, średnimi - wydziałowymi i podwydziałowymi jak również parafialnymi (elementarnymi wiejskimi i miejskimi) ujednolicając sposób zarządzania oraz program nauczania.
KEN zarządzał dwiema szkolnymi prowincjami - koronną i litewską, które obejmowały dziesięć wydziałów. W każdym znajdowała się jedna szkoła wydziałowa, w której nauka trwała siedem lat i uczyło w niej siedmiu nauczycieli, a także kilka podwydziałowych, gdzie nauka trwała o rok mniej (sześć lat) a pracowało sześciu nauczycieli. Kadra nauczycielska składała się z najwybitniejszych nauczycieli wyselekcjonowanych z rozbitego zakonu jezuitów a także ze zgromadzeń pijarów, dominikanów, bazylianów i innych zakonników.
W 1783 roku, a więc dziesięć lat od rozpoczęcia działalności przez Komisję wydano "Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla Stanu Akademickiego i na Szkoły w Krajach Rzeczpospolitej przepisane". Był to pierwszy w historii nowożytnej kodeks szkolny.
Wynikało z niego między innymi, że największą władzę w stanie nauczycielskim posiada rektor Szkoły Głównej Koronnej lub Litewskiej. Tuż pod Szkołą Główną stały szkoły wydziałowe zarządzane przez nauczycieli rektora szkoły. Ten z kolei do pomocy w prowadzeniu szkoły otrzymywał prefekta, którego zadaniem było dopilnowanie dyscypliny w szkole, nadzorowanie szkół na terytorium funkcjonowania danego wydziału, dbanie o gospodarkę pieniężną a także utrzymywanie kontaktów ze Szkołą Główną.
Kodeks wyraźnie określał listę praw i obowiązków profesorów, sposób powoływania władz jak również dokładnie przedstawiał reguły organizacji uczelni.
"Ustawy.." ostatecznie rozprawiły się z dwupoziomowością uczelni i dominującymi w nich wydziałami teologicznymi. System ten funkcjonował aż od średniowiecza.
Likwidacji uległy również fakultety, a na ich miejsce weszły dwa kolegia: fizyczne obejmujące nauki matematyczno-przyrodnicze oraz medycynę i moralny mający w swoim zakresie nauki prawne, językowo-humanistyczne i teologię.
Z inicjatywy Komisji zaczęto powoływać do życia kolejne szkoły, a w Polsce zaczęły się organizować jedne z pierwszych kadr szkolnego nadzoru. Grupa wizytatorów KEN-u działa w terenie, a Komisja dbała szczególnie o to by była to wyjątkowa kadra działająca według ściśle określonych zadań i form pracy.
"Instrukcja dla Wizytatorów" z czerwca 1774 roku napisana przez KEN składała się z trzynastu punktów i zakładała, że pierwszymi generalnymi wizytatorami będą członkowie Komisji.
Trzy lata później, w roku 1777 stworzono nową wersję "Instrukcji..", która tym razem wzbogacona była już o pedagogiczne i finansowe wytyczne wizytacji.
Jeden z wizytujących zgłosił problem biednych studentów, którzy prosili o darmowe lub chociaż tańsze podręczniki na co podkanclerzy litewski zareagował osobiście układając w 1774 roku listę książek niezbędnych w szkołach powiatowych i wojewódzkich. Jakiś czas później KEN zażądał otwarcia bibliotek przy każdej szkole.
W trakcie całej działalności KEN-u istniały dwie szkoły główne (inaczej wyższe) - uniwersytet w Wilnie i Krakowie. Oba zostały poddane reformom Hugona Kołłątaja i Marcina Poczobuta-Odlanickiego i obu wkrótce nadano tytuły Szkoły Głównej- Koronnej i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Szczególnie na uczelni w Krakowie dało się zauważyć wyższy poziom nauki i dużo wyższy poziom wśród kadry profesorskiej.
Szkoły wyższe zarządzały szkołami o niższym profilu, uczyły grono pedagogiczne do szkół średnich a zdarzało się również, że występowały w roli towarzystw naukowych.
W roku 1782 na rektora uniwersytetu krakowskiego zostaje wybrany Hugo Kołłątaj. Od tego czasu na uczelni zaczynają się poważne reformy.
Pierwszy skład KEN-u to osiem osób: Ignacy Jakub Massalski - biskup wileński, który pełnił funkcję przewodniczącego biskupa płockiego; Michał Jerzy Poniatowski - arcybiskup gnieźnieński i późniejszy prymas Polski; Joachim Chreptowicz i książe August Szłukowski - senatorowie; Ignacy Potocki, Adam Kazimierz Czartoryski, Andrzej Zamojski i Antoni Poniński - reprezentanci izby poselskiej.
Komisji przewodniczył Ignacy Massalski - fizjokrata, popierający szkolnictwo ludowe a od roku 1792 biskup wileński.
W napisanym w roku 1774 "Przepisie do szkół parafialnych" Massalski wyraził pogląd, że edukacja początkowa jest regułą całego życia, jest zarazem pracą najtrudniejszą".
W roku 1776 sterowanie KENem przejął najmłodszy z rodzeństwa króla, Michał Jerzy Poniatowski, który do współpracy zaangażował tak wybitne postaci z epoki oświecenia jak: Hugon Kołłątaj czy Franciszek Bieliński.
Franciszek Bieliński - żył w latach 1742 do 1809. Uważał, że nauka powinna być ogólnie dostępna a największą rolę powinno odgrywać wychowanie patriotyczne. Był autorem "Listów", w których pisał między innymi o szkołach dla rolników, szlachty i klasy mieszczańskiej, w których po polsku nauczano by moralności i elementów prawa. Dążył do tego żeby obywatele Polski byli dobrymi katolikami i obywatelami.
Hugon Kołłątaj - żyjący w latach 1750 - 1821 polityk, działacz oświatowy i filozof. Wychowanie zwykł dzielić na pańskie i pospolite. Do pańskiego zaliczał również wychowanie domowe i szkolne a do pospolitego szkoły pospolite.
Był również autorem projektu rozbudowy szkół parafialnych, który zrobił w 1776 roku dla potrzeb KEN-u. Później przystąpił do Towarzystwa Ksiąg Elementarnych, a w 1777 r. przeprowadził reformę Alma Matris, która miała stworzyć uniwersytet odpowiadający zachodnioeuropejskim standardom.
Od roku 1780 na uczelni funkcjonowały cztery kolegia: medyczne, teologiczne, prawnicze oraz fizyczne. Autorem tych zmian był Kołłątaj, który w latach 1783-86 był rektorem uczelni w Krakowie.
Onufry Kopczyński (właśc. Andrzej Kopczyński) - żyjący w latach 1735 do 1817 zakonnik ze zgromadzenia pijarów, nauczyciel, reformator i poeta polsko-łaciński. Autor "Gramatyki języka polskiego i łacińskiego dla szkół narodowych w trzech częściach" napisanej w latach 1778 - 1784 dla klas pierwszych, drugich i trzecich wraz z "Przypisami do gramatyki".
W 1785 roku napisał pierwszą część podręcznika dla szkół parafialnych: "Nauka czytania i pisania" zamieszczony w zbiorowym "Elementarzu dla szkół parafialnych narodowych".
Był członkiem Towarzystwa Ksiąg Elementarnych. Wyznawał wyższość języka polskiego nad łacińskim.
Grzegorz Piramowicz był nauczycielem kolegiów jezuickich. Żył w latach 1735 - 1801. Po zlikwidowaniu zakonu stał się aktywnym członkiem KEN-u (w latach 1773-1794 był sekretarzem Komisji).
Był przeciwnikiem stosowania nauczania pamięciowego oraz kar cielesnych w szkołach. Zamiast tego proponował system współzawodnictwa oraz nagradzanie i pochwały, które stworzyłyby więź.
Był sekretarzem Towarzystwa Ksiąg Elementarnych oraz autorem wielu podręczników dla szkół parafialnych w tym "Elementarz dla szkół parafialnych" z 1785 roku.
Działalność Komisji była przełomowa w dziejach oświaty. KEN zapewniał nie tylko edukację ale także dzięki sporemu naciskowi kładzionemu na wychowanie młodzieży miał wgląd w to jak spędzała ona swój czas wolny.
Z tego modelu korzystało później wiele państw, z których wymienić warto choćby Francję, Rosję czy Niemcy.
Kiedy państwo polskie poległo to właśnie z osiągnięć Komisji (ich ustaw) czerpano inspirację do tworzenia organizacji oświatowych w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. Większość nauczycieli również pochodziła właśnie z KEN-u.
