Ideą modelu wewnętrznej nieefektywności przedsiębiorstwa, którą podał H. Leibenstein, był fakt, iż firmy niekoniecznie pragną zmniejszać nakłady. Postawą do stworzenia modelu przez Leibensteina były własne badania i spostrzeżenia, które miały na celu:
- w pewnej firmie, w której ciągle korzysta się z tego samego sposobu produkcji, jest bardzo prawdopodobne zwiększenie produkcji w każdym roku,
- jeśli występowały dwie firmy, w których korzystało się z tego samego sposobu produkcji, wielkość wytworzonych produktów w każdym stopniu była różna ( jedna z firm wyprodukowała o 50% mniej).
Z powyższych informacji wynika, iż nakłady na produkcję w tych firmach nie były najniższe, gdyż sposób wytwarzania i suplementy produkcyjne nie były racjonalnie zużywane.
Dysproporcję pomiędzy uzyskanym nakładem, a najniższym uzyskanym nakładem, Leibenstein uściślił mianem X-nieefektywność. Określenie powodów tego zjawiska ma na celu ukazanie na podstawie założeń, iż prawo do decydowania mają wszyscy pracownicy, a nie tylko menedżer firmy. Wynika z tego fakt, że nie trzeba brać pod uwagę koncepcji, iż tylko menedżer sprawując swoją funkcję, decyduje o rozwoju firmy, lecz należy przyjąć, że wszyscy pracownicy sprawując swoją funkcję automatycznie dbają o dobro i rozwój firmy. Menedżer, jak również pracownicy są jedynie wykonawcami czyli agentami, którymi zarządzają zwierzchnicy. Zwierzchnik podpisuje z agentem dokumenty upoważniające do dokonania jakichś zadań w firmie, za co są wynagradzani. Dokumenty upoważniające do pracy są zwykle niedokładne, to znaczy nie określają dokładnie, w jaki sposób ma ona zostać dokonana. Agenci wychwytują to zagłębiając się w powierzone im zadanie w taki sposób, żeby zwiększyć swoje czynności użytkowe. Sposób w jaki pracownicy wykonują zadania zawarte w umowie, sprawia, iż nie zawsze pracują oni jak najefektywniej.
Powody X-nieefektywności to:
- niepełne dane o sposobach powiększenia rozmiarów tejże produkcji
- utajanie sposobów wytwórczych przez wykonawców
- nieumiejętność odpowiedniego zmotywowania pracowników i nieodpowiednie ich nadzorowanie
- niski nacisk ze strony konkurencji
Istnieje możliwość racjonalnego korzystania z technicznych sposobów wytwórczych, jeśli pracownicy w pełnym zakresie zaangażują się w pracę umysłowo, twórczo i fizycznie. Podstawa do rozwoju formy jest praca na tzw. "pełnych obrotach", a jeśli tak nie jest firma nie ma możliwości zmniejszania kosztu wytworzenia. X-nieefektywność ma prawo bytu w pewnych granicach przy pomocy nadzoru i czynników pieniężnych, dla menedżerów i reszty wykonawców. Leibenstein uważa, że czynniki te są przyjmowane w konkretny sposób, lecz wybiórczy. Konkretność wytwórcza ma miejsce wtedy, gdy ludzie w odmiennej wierze, nie często w największym stopniu, pragną osiągnąć swoje założenia. Mocne czynniki mogą zatem prowadzić do eliminowania X-nieefektywności w odmiennym stopniu, w zależności od podatności na czynniki, uleganiu czynnikom, możliwości edukacji, itp. Odpowiadanie za koszty nadzoru i motywacji jest uzasadnione, gdy eliminacja X-nieefektywności pozwoli na wyjście poza górny limit. Osiąganie najniższego stopnia kosztów jest jak widać mało prawdopodobne, np. w momencie możliwości utraty stanowiska w firmie lub warunków pracy pracowników.
