Futuryzm
Futuryzm rozwinął się przed pierwszą wojną światową najpierw we Włoszech, a następnie w innych krajach Europy Zachodniej.
W Polsce futuryści tworzą głównie w latach 1919-1921. Nazwa pochodzi o d łacińskiego futurum, tzn. przyszłość
Kierunek cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji, fascynacja techniką i cywilizacją, zwrot ku przyszłości.
Twórcami włoskiego futuryzmu byli Filippo Tomasso Marinetti i Umberto Boccioni., którzy w 1909 roku ogłosili pierwszy programowy manifest futuryzmu w paryskim "Le Figaro". Poglądy poety Marinetti'ego były bardzo dyskusyjne - uważał on, że wojna to jedyna higieną świata, najważniejszy jest kult siły. Włoski i niemiecki faszyzm udowodniły jednak jak dramatyczną pomyłką było to założenie.
Po I wojnie światowej, nowatorski kierunek dociera do innych krajów, również do Polski.
Szczególnie ważny jest futuryzm rosyjski, niejednolity, twórczy, pełen skandali obyczajowych,
łączący w swoich szeregach popierających symbolizm i estetyzm egofuturystów (Szerszeniewicz, Sywierianin) oraz ich przeciwników - kubofuturystów (Majakowski, Burluk).
To właśnie ci drudzy z Majakowskim na czele w manifeście "Policzek powszechnemu smakowi" zaatakowali symbolizm i wielkich klasyków: Fiodora Dostojewskiego, Lwa Tołstoja. To oni poparli rewolucję 1917/1918 roku.
Śmierć Majakowskiego w 1930 roku stanowi formalny koniec futuryzmu w Rosji.
W Polsce kierunek ten znalazł sprzyjający grunt. W słabo rozwiniętym, dopiero co odradzającym się, targanym społecznymi konfliktami, biednym, zacofanym kraju - wizja cywilizacji przyszłości, kultu techniki odpowiadała potrzebom chwili.
Polscy futuryści: Jerzy Jankowski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Tytus Czyżewski, Leon Chwistek, Stanisław Ignacy
Witkiewicz z zapałem opiewali rozwój cywilizacyjny, postęp.
Najważniejsze były dwa ośrodki: Kraków (kluby "Katarynka", "Gałka Muszkatułowa", grupa Jasieńskiego) i Warszawa,
Gdzie działali m.in. Anatol Stern i Aleksander Wat.
W wydanym w 1921 roku "Nożu w brzuchu" pisali o "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania", na co wskazuje już sam tytuł manifestu.
W czasie swoich wystąpień, happeningów, spotkań drwili z autorytetów, literackiego psychologizmu i antropocentryzmu: "precz z psychologicznym, metafizycznym niepokojem".
Jasieński tak oto odniósł się do tradycji literackiej:
"One jeszcze nie wiedzą, że gdy nastąpił jasieński,
Bezpowrotnie umarli i Tetmajer, i Staff".
Jedyny godny motyw poezji - to materia. Tytus Czyżewski, nawiązując do poglądów włoskich futurystów, idealne uczucie rozumiał jako miłość do maszyny, a nie kobiety. Pisał nawet: "Dobra maszyna jest wzorem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki".
Dążąc więc do oryginalność, pochwale przyszłości, krytyki tradycji - wykazywali polscy futuryści niejednokrotnie niekonsekwencję: kult techniki obok pochwały pierwotnego instynktu, idealizację maszyny i nowoczesnej cywilizacji, a jednocześnie uwielbienia dla żywiołu, zaufanie wobec pierwotnych , naturalnych instynktów. Stąd w ich utworach obecność ekscentryzmu, dysonansu, dysharmonii.
Wiele ich wierszy było zabawą poetycką, igraszką, oryginalnie ukazującą programowe założenia. Stąd najdziwniejsze formy wierszy, czasami przypominające nawet matematyczne równania. Tworzyli zaskakujące neologizmy: "Zawiośniało", "odwarszawiam", "odsłoneczniam", "falorycznie". Mistrzem tej ostatniej zabawy językowej był Adam Młodożeniec, autor zbioru "Kreski i futureski".
Czasami nawet najprostsze przesłanie było zawarte w tak zaskakującej formie, że trudno je było odczytać. Tak jest w przypadku wiersza Anatola Sterna pt. "Słońce w brzuchu" z tomu "Futuryzje". Wiersz jest tak naprawdę świadectwem witalnej siły młodego bohatera, jego chęć zachłyśnięcia się światem, tęsknota za niezwykłym przeżyciem, egzotyką.
Dziwaczna forma wiersza, trudne do odczytania zbitki 1-sylabowych wyrazów, skróty eliptyczne ("senne wscie dżingis palkić w zebów błysku"), niespotykane dotąd w literaturze rymowanie (np. asonans "palm-madopolam) - sprawiają, że prosta treść staje się wręcz niemożliwa do odczytania.
Futuryzm jako kierunek nie jest więc tylko tendencją literacką, ale i manifestacją poglądów, formą społecznego życia.
Ekspresjonizm
Podstawowym założeniem ekspresjonizmu było dążenie do wyrażania w sposób spo6ttęgowany i bardzo dramatyczny wewnętrznych
przeżyć twórcy. Nazwa pochodzi od łacińskiego wyrazu "expressio", tzn. wyraz, wyrażenie, również: wytłoczenie.
Jest to przeciwstawny naturalizmowi, estetyzmowi i impresjonizmowi kierunek w literaturze i sztuce, przede wszystkim niemieckiej lat 1910-1925.
Twórczość pojmowana była jako subiektywny wyraz cywilizacji, tendencje mistyczne, pacyfistyczne (pokojowe), deformacja zewnętrznego obrazu świata, posługiwanie się kontrastem, karykaturą, groteską.
Główne cechy kierunku:
- wyrażanie stanów wewnętrznych
- hiperbolizacja (wyolbrzymienie0, kontrastowość, karykatura, groteska
- styl patetyczny (podniosły) i ekstatyczny (ekstaza- najwyższe uniesienie)
W latach 1905-06 w niemieckim "Die Erde" pojawiły się pierwsze sformułowania ekspresjonizmu jako powrotu do romantyzmu, a przede wszystkim reakcji na duchowy kryzys fin de siecle. Francuski malarz J. A. Merv, który w 1901 roku zatytułował
cykl swoich obrazów "Ekspresjonizm". Po roku 1910 berlińskie czasopisma "Pan", "Die Aktion" i "Der Sturm" zaczęły propagować idee ekspresjonizmu. Niemieccy malarze Emil Nolde - autor "Życia Marii Egipcjanki", Otoo Mller, Franz Marc, poeci Benn i Trakl, austriacki kompozytor Richarda Strauss , francuski malarz Edmund Munch , autor słynnego "Krzyku", autor "Boskiego poematu" Aleksander Skrawin - to najwybitniejsi przedstawiciele ekspresjonizmu europejskiego.
W Polsce kierunek pojawił się w 1917 roku młody ziemianin wraz z ukazaniem się redagowanego przez Jerzego Hulewicza poznańskiego "Zdroju". Czasopismo ukazywało się w latach 1917-22. W roku 1918 rozpoczyna działalność grupa malarzy i poetów
"Bunt" (Jerzy i Witold Hulewicz, Władysław Skotarek, Adam Bederski, Małgorzata i Stanisław Kuliccy).
Artyści przerażeni upadkiem kultury schyłku wieków, wszechogarniającym materializmem, filisterstwem , materializmem, technicyzacją życia, duchową apatią i nihilizmem - pragnęli ratować człowieka i naturę. Ucieczką był w ich rozumieniu powrót do pierwotnych, duchowych źródeł kultury. Dlatego literatura powinna zerwać z naturalizmem, z realistyczną psychologią, za to eksponować symbolizm, wizyjność, petyzację języka. Piękno i zewnętrzna forma sztuki jest znacznie mniej istotna niż jej nadrzędna idea - prawda. Artysta to poszukiwacz prawdy. Tematem wielu dzieł (malarskich, literackich) jest więc nawet najbardziej dramatyczna prawda o ludzkiej kondycji ("Krzyk" E. Muncha).
Prężnie rozwijał się w Polsce malarstwo ekspresjonistyczne. Do najbardziej znanych przedstawicieli kierunku należe3li:
- Witold Witkiewicz - autor "Porwania królewny:", "Krucjaty dziecięcej", symbolista, posługujący się często groteską
- Bolesław Biegas - rzeźbiarz (głownie rzeźby portretowe, np. Olgi Boznańsdkiej), symbolista, autor kompoozycji rodzajowych
- Xawery Dumikowski - rzeźbiarz, architekt, autor monumentalnych pomników ("Wyzwolenie Ziemi Warszawskiej i Mazurskiej w Olsztynie", "Czyn Powstańczy" na górze św. Anny), cyklu głów wawelskich.
Ekspresjonizm cechuje również muzyczną twórczość kompozytora Karola Szymanowskiego.
Mimo że ekspresjonizm jako kierunek w sztuce związany jest przede wszystkim z XX-leciem międzywojennym, a przede wszystkim twórczością niemieckich artystów w latach 1910-1925, to jego elementy są uniwersalne. Już twórcy średniowieczni, barokowi, romantyczni poszukiwali prawdy o człowieku, wzmacniając, wyolbrzymiając siłę wyrazu, wprowadzając niepokój, napięcie, dysonanse, ekstazę. Te środki wyrazu są w sztuce obecne do dziś.
W formie zupełne zerwanie z naturalizmem, z realistyczną psychologią, za to symbolizm, wizyjność, stylizacja języka.
Nadrealizm
Nazywany jest zamiennie surrealizmem i oznacza ruch artystyczny powstały w latach 1920-1930 we Francji. Głównym jego przesłaniem jest uniezależnienie wyobraźni od norm logicznego myślenia. Twórczość- to mówiąc najprościej - luźny układ podświadomych skojarzeń i marzeń sennych. Tworzą one fantastyczne, nienaturalne, nierzeczywiste obrazy, które przedstawia sztuka. Wiele jest więc w utworach nadrealistycznych niecodziennych metafor, symboli, dominuje poetyka oniryczna (sen, marzenie senne). Popularnym w twórczości surrealistów gatunkiem jest dramat groteskowy. Polskim reprezentantem takiej twórczości jest Stanisław Ignacy Witkiewicz. Elementy nadrealizmu zawiera "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego.
Nazwę wprowadził do kultury modernistyczny poeta, Apollinare - przciwnik mechanicznego naśladowania natury w sztuce. Pierwszy manifest surrealistyczny ogłosił w 1924 roku francuski poeta Andre Breton.
Początkowo nadrealizm uwidaczniał się tylko w literaturze. Później - wszedł do malarstwa, sztuk plastycznych, teatru i filmu.
Najwięksi malarze surrealistyczni to: Salvador Dali, Max Ernst, Marcel Duchamp.
Natchnieniem dla literatury nenadrealizmu była twórczość Artura Rimbauda i napisane we 1868-69 przez Comte da Lautreamonta "Pieśni Maldorora", które Breton nazwał "klatką z azbestu zamykającą serce rozżarzone do białości". Teoria ukrytych sił ludzkiej podświadomości (teorie Zygmunta Freuda i Karla Junga) - to najważniejsza zasada surrealizmu.
Inspiracją malarstwa tego kierunku były: dadaizm i malarstwo tworzącego na przełomie XV i Xvi wieku Hieronima Boscha .
Nadrealizm jest wciąż obecny w sztuce, przyjmuje coraz nowsze formy, zatacza szersze kręgi. Uwidacznia się w teatrze ("Ubu Król" Jarry'ego) i formach happeningu (Pomarańczowa Alternatywa - ruch stworzony przez Waldemara Fydrycha, który w 1981 roku opublikował "Manifest Surrealizmu Socjalistycznego"). "Major" wystąpił przeciwko szarości i ograniczeniu codziennego życia w PRL-u , pisał:
"Pomarańczowa alternatywa jest przejawem chęci życia, doznaniem zabawy, a także opieraniem się niekorzystnym wydarzeniom". Jego inicjatywa wpłynęła nawet na zmianę historii.
Jako kierunki artystyczne: neoromantyzm, ekspresjonizm i nadrealizm występowały w XX-leci międzywojennym. Jako techniki artystyczne obecne są do dziś i wciąż zmieniają swoją formę wyrazu. Ich główną cechą wspólną było: przełamywanie tradycji, wykorzystywanie nowych środków wyrazu. Futurystyczna fascynacja techniką i kult przyszłości, ekspresjonistyczne wyrażanie uczuć, surrealistyczne stany podświadomości - wzbogaciły i zmieniły6 na stałe obraz współczesnej sztuki i literatury.
