Całą ziemię okrywa mrok. Dzień i noc niewiele różnią się od siebie, trudno powiedzieć jaka pora panuje w danej chwili. Świat spowity jest w przerażający, głęboki smutek. Wszystko pokrywa gęsta, szara mgła, zza której majaczą odległe kontury wysokich wież. To zamek, w którym, w najpiękniejszej lecz ponurej komnacie, siedzi na tronie stary król z białą brodą. Ubrany jest w długie purpurowe szaty, w ręku trzyma berło i ma na głowie koronę. U stóp króla siedzi piękna królewna, jego córka, a dalej, w głębi komnaty stoją zakuci w zbroję rycerze, gotowi dla zdobycia połowy królestwa i ręki królewny do stoczenia śmiertelnej walki ze smokiem, mieszkającym w jaskini u podnóża pałacu. Niedaleko od tego strasznego zamczyska, w głębokim lesie, mieszka w małej chatce stara, brzydka czarownica, ciągle warząca coś w swoim wielkim kotle.

Wiele z nas tak właśnie wyobraża sobie średniowiecze - czasy szarości życia i ciemnoty umysłowej. Chciałabym się jednak zastanowić, czy rzeczywiście wyglądało to w ten sposób? Może taki obraz został nam tylko narzucony przez myślicieli renesansu i następnych epok, którzy chcieli pozbawić ten bez mała tysiącletni okres wszelkich walorów i pozytywnych cech, które przecież media tempora posiadały? Postaram się nad tym zastanowić.

Moim zdaniem średniowiecze to nie czas ciemnoty i zacofania, lecz początek licznych dziedzin życia i kultury, które rozwinęły się w następnych epokach. Postaram się uzasadnić moją opinię powołując się na kilka przykładów, które niekoniecznie odwrócą niekorzystny obraz średniowiecza o sto osiemdziesiąt stopni, ale być może otworzą nasze oczy na pewne osiągnięcia, które przypisuje się zazwyczaj późniejszym okresom.

Jako pierwszy przykład chciałabym podać fakt, że w okresie wieków średnich miało miejsce wiele wynalazków i odkryć, które przyczyniły się bez wątpienia do postępu cywilizacyjnego i kulturowego ludzkości. Dochodzi wówczas do rozwoju cywilizacji miejskiej i miast, do czego przyczynia się nowy sposób budowania: z kamienia i cegły. Powstają dwa style sztuki średniowiecznej: romański oraz gotycki, w których zbudowano wiele pięknych budowli.

Bardzo ciekawy jest styl gotycki. Oparty jest on na krzyżu - na takim planie budowano kościoły. Miały one wyrażać nieskończoność Boga. Budowle gotyckie były strzeliste i smukłe, ich ściany były cienkie a okna wysokie, ostrołukowe, wypełnione witrażami. Światło spełniało bardzo ważną funkcję: wpadając przez witraże mieniło się wszystkimi kolorami, symbolizując Boska doskonałość i dobroć. Sklepienia gotyckie często miały fantastyczne kształty: kryształów albo gwiazd. Budynki były na zewnątrz bogato przyozdobione licznymi płaskorzeźbami i wieżyczkami.

Styl romański i gotycki stosowano jednak nie tylko w architekturze, lecz także w malarstwie, rzeźbie i innych sztukach plastycznych. Na przykład w dziedzinie rzeźbiarstwa dzieła wysokiej klasy to zdobienie portalu w kościele św. Wojciecha (Wrocław), Drzwi Gnieźnieńskie przedstawiające działalność i męczeńską śmierć biskupa Wojciecha, oraz krakowski Ołtarz Mariacki - gotyckie arcydzieło Wita Stwosza, jednego z najbardziej utalentowanych artystów średniowiecznych.

W malarstwie szczególną popularnością, zwłaszcza w XI i XII wieku, cieszyły się miniatury - stanowiły one ilustracje do rękopisów lub występowały samodzielnie. Nawet większe obrazy wyglądały często jak powiększone miniatury. Postaci charakterystyczne dla tego okresu to osoby przedstawione w sposób płaski, nierealny, o surowych twarzach, wyglądające jakby płynęły w powietrzu. Przeważały motywy alegoryczne i moralizatorskie. Malarstwo ścienne, podporządkowane średniowiecznej architekturze, rozwinęło się bardzo dobrze. Na pierwszy plan wybija się tutaj postać Giotto di Bondona, malarza gotyckiego, do którego należą największe odkrycia tego czasu w dziedzinie rysunku. Jest on słynny szczególnie ze swoich ilustracji do życia św. Franciszka z Asyżu (znajdujących się w kościele w tymże mieście), a także fresków ozdabiających kościół pod wezwaniem Panny Marii dell'Arena (Padwa). Jego uczniowie i naśladowcy stworzyli dwie konkurencyjne szkoły malarstwa: florencką i sieneńską. Malarstwo średniowieczne można ogólnie określić mianem realistycznego, ekspresyjnego i silnie religijnego.

W średniowieczu muzyka cieszyła się wysokim poważaniem, przypisywano jej ogromny wpływ wywierany na ludzi. Dlatego też wiele z pisanych wierszem utworów było przeznaczane do śpiewu. Dotyczy to twórczości zarówno religijnej, jak i świeckiej, utworów epickich i lirycznych, np. poezja miłosna trubadurów, skaldów czy rybałtów. Średniowieczna poezja kładła ogromny nacisk na "słodycz brzmienia" i rytmiczność. Pierwszy znany dzisiaj polski wiersz śpiewany to "Bogurodzica". Śpiew i muzyka pełniły też bardzo ważną rolę podczas wszelkiego rodzaju nabożeństw kościelnych, uroczystych mszy czy ceremonii.

Gotyk i romanizm przejawiają się także w literaturze średniowiecza, w której również zaobserwować możemy tendencję do różnicowania się na określone kanony i konwencje. Wzorce czerpano głównie z Biblii i klasycznych dzieł łacińskich. Różnorodność wynika także ze specyficznych cech konkretnych gatunków literackich. Tutaj inspiracja pochodziła przede wszystkim z Francji, szczególnie jeśli mowa o dworskiej poezji miłosnej i epice rycerskiej ("chansons de geste" - pieśni o czynie), której najwybitniejszym przykładem jest "Pieśń o Roladzie".

Kiedy mamy na myśli gatunki i rodzaje literackie w średniowieczu, warto pamiętać, że nie przynoszą one zbyt wiele nowości - najczęściej powraca się do form klasycznych, uzupełniając je tylko o klika elementów. To zżycie z dawno wypracowaną konwencją i wieloletnia żywotność stylów i gatunków ma swoją przyczynę w wolnym tempie zmian kulturowych, ale także w dominującej w tych czasach tendencji do podtrzymania ciągłości tradycji. Tę tendencję można nawet określić mianem kanonu literatury i sztuki średniowiecza.

W literaturze średniowiecznej wyraźnie zarysowuje się podział na trojaki rodzaj twórczości: hagiografia, literatura religijna oraz literatura o charakterze świeckim. Hagiografia to taka dziedzina chrześcijańskiego piśmiennictwa, która zajmuje się przedstawianiem działalności i śmierci świętych, ascetów i męczenników. Najbardziej znane, zachowane do dzisiaj przykłady dzieł tego gatunku to "Kwiatki świętego Franciszka" i "Legenda o świętym Aleksym". Wybitne utwory średniowieczne o charakterze religijnym to np. "Bogurodzica" czy "Lament świętokrzyski". Literaturę świecka tego okresu reprezentować mogą "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią", "Dzieje Tristana i Izoldy", "Pieśń o Rolandzie", "Wielki testament", oraz fraszki i utwory o charakterze satyrycznym, np. "Satyra na leniwych chłopów" i "O zachowaniu się przy stole".

Średniowiecze to epoka wielu wynalazków, które zmieniły oblicze ludzkości i uczyniły jej życie łatwiejszym. Opatentowano wówczas miedzy innymi okulary, zegary mechaniczne, szkło weneckie i broń palną, a zamiast używanego dotąd pergaminu pojawił się papier. Również medycyna rozwija się w tych czasach bardzo intensywnie, głównie za sprawą odkryć medycznych i większego zainteresowania się ciałem ludzkim i jego budową. Dzięki rozkwitowi techniki żeglarskiej, kartografii i sztuki szkutniczej stały się możliwe coraz odważniejsze i dłuższe wyprawy morskie - aż wreszcie w 1492 roku Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę.

Kolejny, bardzo ważny przykład to wynalazek druku, który dokonał w 1440 roku Jan Gutenberg. Dało to początek rozpowszechnieniu książek na niespotykaną dotąd skalę, a dzięki temu - zwiększyło dostęp do wiedzy i literatury ludziom, którzy poprzednio nie mieliby szans na dostęp do rękopisów.

Wiąże się to ze wzrostem znaczenia i rangi nauki w średniowieczu: początkowo szkoły prowadzili księża i zakonnicy przy parafiach i klasztorach. Nauczano tam stosując metodę uczenia się pamięciowego, zwaną scholastyką. Polegała ona na rozumowym udowadnianiu prawd Pisma Świętego. Później zaczęły powstawać pierwsze uniwersytety: najpierw boloński i paryski, a w Europie Środkowej praski i - w 1364 roku - pierwszy polski uniwersytet w Krakowie. Na uczelnie uczęszczali w charakterze studentów zarówno dorośli, jak i dzieci. Powstawanie uniwersytetów zapoczątkowało intensywne ożywienie kulturalne, nazywane nawet "epoką twórczego porywu" czy wręcz "renesansem średniowiecza". Swój złoty okres przeżywa wówczas także filozofia.

Należy podkreślić olbrzymie znaczenie chrześcijaństwa w epoce średniowiecza. Dominował wówczas światopogląd teocentryczny, stawiający w centrum wszechświata oraz ludzkiego zainteresowania Istotę Boską. W związku z tym podporządkowywano Bogu wszystkie sprawy - od literatury, sztuki, kultury, poprzez naukę, do spraw życia codziennego. Odbywano w tym czasie liczne pielgrzymki do Ziemi Świętej, wyprawy krzyżowe oraz pochody biczowników. Oddawano także cześć relikwiom, przez co dobrze prosperowali wędrowni sprzedawcy relikwii i dewocjonaliów.

Koncepcje trzech najwybitniejszych filozofów-teologów tego okresu również miały charakter chrześcijański. Augustynizm to prąd filozoficzny stworzony przez św. Augustyna. Zgodnie z jego koncepcją status człowieka w świecie nie jest jasno określony - ludzie są gdzieś pomiędzy aniołami a zwierzętami w hierarchii bytów - skąd wynika tragizm ludzkiego losu. Dodatkowo pogłębia go dualizm: rozdarcie istoty ludzkiej na grzeszne, skłonne do upadku ciało i dominującą nad nim duszę. Stosunek św. Augustyna do cielesności i zmysłowości był bardzo krytyczny, dlatego też odkrycie przez człowieka prawdy nie mogło mieć miejsca na drodze poznania zmysłowego, lecz tylko poprzez łaskę Bożą. Kolejny ówczesny system filozoficzny to tomizm - zbiór poglądów św. Tomasza a Akwinu. Według tomizmu istnieje harmonia pomiędzy wiarą a wiedzą (ta pierwsza pomaga człowiekowi wtedy, gdy zawodzi ta druga). Świat skonstruowany został na zasadzie ściśle sprecyzowanej, uporządkowanej hierarchii, w której wszystkie byty - w tym też człowiek - zajmują swoje wyznaczone miejsce. Przynależność do określonego miejsca w hierarchii wyznacza człowiekowi konkretne obowiązki i powinności. I wreszcie franciszkanizm - bardziej ruch niż system filozoficzny, zapoczątkowany przez św. Franciszka a Asyżu. Propaguje on dobro i miłość jako naczelne cnoty człowieka, a ubóstwo, braterstwo i miłosierdzie jako jego główne zadanie do spełnienia na świecie.

W literaturze i sztuce średniowiecznej dominują dwa główne modele postaw i osobowości: asceta i rycerz. Asceta wiedzie życie surowe, proste, pełne dobrowolnych umartwień i wyrzeczeń. Taka hierarchia wartości świadczy o tęsknocie do skromności, ubóstwa i czystości życia pierwszych chrześcijan. Postawa ascetyczna podporządkowuje Bogu każdą dziedzinę życia, wychodząc z założenia, że wszelkie sprawy doczesne są nietrwałe i ulotne, a więc - co za tym idzie - są marnością. Także ciało ludzkie jest jedynie etapem przejściowym na drodze człowieka, więzieniem jego nieśmiertelnej duszy, która uzyska wolność dopiero po śmierci. Postać wzorcowego świętego-ascety przynosi "Legenda o św. Aleksym". Natomiast główną cnotą i wartością wyznawaną przez rycerza była absolutna wierność swojemu wasalowi. Wzorcowym przykładem średniowiecznego rycerza jest Roland (postać z "Pieśni o Rolandzie"). Jest on siostrzeńcem i lennikiem Karola Wielkiego. Reprezentuje sobą wszystkie cechy idealnego rycerza: szlachetne urodzenie, piękność, odwagę i dzielność. Hierarchia wartości Rolanda to przede wszystkim patriotyzm (czuła miłość do "Słodkiej Francji"), pobożność, wierność swemu zwierzchnikowi i lojalność wobec współtowarzyszy broni.

Moim zdaniem powyższe argumenty doprowadzają do rehabilitacji średniowiecza i stawiają tę epokę w bardziej korzystnym świetle. Oczywiście nie należy zapominać, że były to czasy również krwawe i okrutne, czego dowodzi na przykład okres "polowań na czarownice", rozpoczęty mniej więcej w latach 1420-1430. te nieszczęsne, zazwyczaj niewinne kobiety, były oskarżane o czary (najczęściej za pomocą fałszywych dowodów) i palone na stosie. Poza tym w średniowieczu dochodziło do licznych wojen, epidemii i prześladowań heretyków. Z drugiej jednak strony każda epoka ma swoje jaśniejsze i ciemniejsze strony. Nawet współczesność ma za sobą wiele wydarzeń, których powinniśmy się wstydzić, na przykład katastrofa II wojny światowej.

Moim zdaniem liczne odkrycia, wynalazki i przemiany jakie miały miejsce w epoce średniowiecza podkreślają jej bardzo ważną rolę dla rozwoju naszej kultury i cywilizacji. Nie uszło to także uwago artystów i uczonych, którzy po wiekach odnoszenia się do "wieków średnich" z pogardą i lekceważeniem dokonali wreszcie rehabilitacji tej epoki, przyznając jej miejsce na które zasłużyła. Nie sposób wymienić wszystkich zasług tego okresu na przykład dla literatury ("Boska komedia", "Wielki testament", "Bogurodzica") czy sztuki (w obrębie samego tylko dramaty nowe gatunki: dramaty liturgiczne, misteria, mirakle, moralitety), gdyż lista taka byłaby naprawdę bardzo długa.