Akcja IV część "Dziadów" A. Mickiewicza rozgrywa się w noc Zaduszek na plebani. Dom księdza odwiedza bardzo tajemniczy i zagadkowy Pustelnik. Jego strój wzbudza niepokój i grozę: "Z różnych kawałków sukmany,/ Na skroniach trawa i liście,/ Wytarte płótno, przy pięknej kitajce (...) na sznurku blacha?/ Różne paciorki, wstążek okrajce?". Duchowny nie poznaje go, więc obcy przybysz wyjawia mu dawne imię. Pragnie wyznać księdzu swoją tragiczną historię. Spowiednik był kiedyś jego życiowym, ideologicznym przewodnikiem i teraz Pustelnik liczy na jego kojącą pomoc. Przed laty przekazywał mu - wówczas Gustawowi- racjonalną wiedzę o uporządkowanym, ułożonym świecie, zaszczepił w nim wartościowe ideały. Jednak później młodzieniec zlekceważył i zepchnął na margines swego życia nauki księdza. Pochłonęło go poznawanie zmysłowego świata uczuć, ludzkich namiętności. Jego idea, główna wartość, którą wynosił ponad wszystko, przyczyniła się do jego zguby. To miłość stała się wiodącym tematem spowiedzi Gustawa.
Gustaw zakochał się w pewnej dziewczynie, która równie mocno odwzajemniała jego uczucia. Wspólne ideały, poglądy, zainteresowania były fundamentem wiążącym związek młodych serc. Niestety na przeszkodzie ich miłości stanęła ziemska, prozaiczna rzeczywistość społeczno- obyczajowa. On pochodził ze zubożałej szlachty i nie posiadał majątku, który mógłby zaimponować rodzicom wybranki. Dlatego rodziciele panny wzięli sprawy w swoje ręce i przerwali ich miłosną idyllę, wydając córkę za bogatego mężczyznę. Brutalne rozdzielenie kochanków złamało serce Gustawa, a dzień wesela kobiety jego życia pogrążył go w rozpaczy i doprowadził do obłędu. Po odejściu ukochanej, Gustaw zniewolony wszechogarniającym uczuciem miłości traci chęć do życia, staje się rozgoryczony, przeżywa wewnętrzne rozterki. Z żalu popełnia samobójstwo. Jednak uczucie zwycięża nad śmiercią, ponieważ mężczyzna nadal cierpi katusze serca. Niewiadomo czy jest widmem, duchem, czy też odratowanym człowiekiem.
Romantyczna miłość wiążąca Gustawa i jego wybrankę to transcendentalny, kosmiczny związek dusz. Głębokie, czyste, najpiękniejsze uczucie człowieka jest silniejsze od sił, które mogą zgładzić jego ciało - zewnętrzną powłokę, pokonać słabość i kruchość jego fizjonomii. Miłość to uczucie totalne, niepokonane, nie słabnące pomimo upływu czasu, nie ulegające żadnym mocom, wieczne i nieśmiertelne .
Opis dziejów tragicznej miłości Gustawa- Pustelnika eksponuje, odzwierciedla stan jego ducha, ale także jego rozgoryczenie ideowe. Postawa Gustawa, będąca kreacją romantycznego poglądu, nie znajduje kontaktu i porozumienia z klasycznym stanowiskiem duchowieństwa. Spowiednik, jego stary nauczyciel nie rozumie jego bólu i cierpienia. Usilnie próbuje rozumowo pojąć to, co się toczy w głębi serca, duszy i psychice ucznia, jednak bezskutecznie. Jego racjonalizm ogranicza go i pozwala mu widzieć w Gustawie tylko opętanego szaleńca. Samobójczy gest kochanka - przebicie serca sztyletem neguje racjonalizm księdza. Młodzieniec nadal żyje, co jest nie do pojęcia dla duchownego. Pozostaje on bezradny wobec niezwykłości i niewytłumaczalności tego cudu.
Na koniec Gustaw przestrzega ludzi: "Kto za życia choć raz był w niebie, Ten po śmierci nie trafi od razu". Jego ostrzeżenie oznacza, że nie jest łatwo osiągnąć zbawienie, gdy za życia osiągnęło się raj miłości. Za zniewalające, choć piękne uczucie również trzeba zapłacić.
