Epoka romantyzmu postawiła przed literaturą bardzo wysokie zadanie. Wymagała od twórców spontaniczności, oryginalność i indywidualizm. Intuicję, wrażliwość i wyobraźnię były wyżej cenione niżeli wiedza. Odrzucano naśladowanie klasycznych norm gatunkowych. Pojawiły się dzięki temu nowe wzory gatunkowe w literaturze oraz nowy sposób obrazowania. Dzięki takim wymogą mogły powstać:
- Ballada - gatunek charakterystyczny dla wczesnej fazy romantyzmu. Jego początki sięgają epickich pieśni ludowych, ale artystyczną formę ballady stworzyli niemieccy romantycy. W Polsce zadomowiła się dzięki przekładom J. U. Niemcewicza. Natomiast jest polski wzorzec to dzieło Adama Mickiewicza.
Ballada cechowała się: epicką narracją połączoną lirycznym komentarzem i dramatycznymi dialogami. Fabuła często zaczerpnięta jest z podań i historii ludowych, wysterują postacie fantastyczne, na tle tajemniczej i posępnej scenerii. Bohaterem tych wierszy często jest prosty człowiek, plebejusz, skonfrontowany z zagadkowymi, irracjonalnymi wydarzeniami.
Ballada była gatunkiem, który bardzo dobrze wyrażał głos epoki. Po Mickiewiczu ballady zaczęli pisać pisarze: Ignacy Chodźko, Stefan Witwicki, Antoni Edward Odyniec. Romantyczna ballada wzbogacona elementami realistycznymi i społecznymi przekształciła się potem w gawędę poetycką, np. "Pocztylion" Władysława Syrokomli.
- Powieść poetycka (poemat epicki)- jest połączeniem liryzmu i opowieści epickiej. Postrzegana jest jako forma przejściowa pomiędzy klasyczną poezją a realistyczną powieścią. Za twórcę tego gatunku uważa się George'a Byrona. Jej główne cechy gatunkowe to: regularny wiersz, fragmentaryczna kompozycja potęgująca efekt tajemniczości, zakłócenia chronologii wydarzeń, liryczne dygresje, narrator opowieści ujawnia własne uczucia, główny bohater jest samotny, a jego postępowanie do końca moralnie jednoznaczne, sceneria jest egzotyczna lub historyczna.
W Polsce popularność powieści poetyckiej zaobserwować możemy w przedpowstańczej fazie romantyzmu, wtedy powstają utwory jak: "Konrad Wallenrod" czy "Grażyna".
- Poemat dygresyjny - jest to typowy gatunek późniejszej fazy polskiego romantyzmu. Łączył on epicki poemat z romantycznym liryzmem. Literatura europejska wydała takie dzieła tego gatunku: "Don Juan", "Wędrówki Childe Harolda" Byrona. Jego charakterystyczne cechy to: niezbyt rozbudowana fabuła omawiająca podróż bohatera, liczne dygresje narratora o charakterze ideologicznym, artystycznym, filozoficznym, odsłaniające niekiedy tajemnice warsztatu pisarskiego, ironiczny dystans do przedstawionej rzeczywistości.
- Dramat romantyczny - jest to najważniejszy gatunek literatury romantycznej. Charakteryzuje go tak zwany synkretyzm sztuk, tzn. łączy w sobie muzykę, plastykę, ruch, słowa. Stara się czerpać ze wszystkich rodzajów sztuki. Nie jest to forma przeznaczona do przestrzeni teatralnej. Głównym adresatem jest czytelnik obdarzony wyobraźnią. Jego najważniejszymi cechami są: połączenie planu realnego i metafizycznego, współistnienie scen realistycznych z fantastycznymi, wybijający się bohater, którego monologi stają się samodzielnymi partiami lirycznymi, odrzucenie wymogów dramaturgii klasycznej - odrzucenie zasady trzech jedności, nieprzestrzeganie zasady decorum, co objawiało się mieszaniem form poważnych i komicznych, kompozycja otwarta.
Twórcy dramatu romantycznego odwołali się do dramatu Williama Szekspira. Najważniejsze dramaty to: "Dziady", "Kordian", "Balladyna".
Tak w pokrótce opisać można gatunki literackie, które były najczęściej wykorzystywane w poezji romantycznej. Nie znaczy to oczywiście, że część z nich nie pojawiała się wcześniej, czy później. Niewątpliwie jednak to romantyzm nadał im tak wysoką rangę.
