Sentymentalizm to podstawowy - obok klasycyzmu i rokoka - styl literacki II połowy XVIII wieku. Ukształtował się pod wpływem ówczesnych filozofii, analizujących miejsce człowieka w świecie i jego sposób doświadczania, przeżywania uczuć (poglądy Jana Jakuba Rousseau, autora "Nowej Heloizy"). Równie istotny był problem międzyludzkich relacji. Indywidualizm i "czucie", jako prymat serca nad rozumem - to podstawowe wyznaczniki sentymentalizmu.

Słynna powieść zwolennika "powrotu do natury" ukazała się drukiem w 1760 roku, a jej pełny tytuł brzmi: "Julia, czyli Nowa Heloiza, listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u stóp Alp". Obfituje ona w charakterystyczne dla sentymentalizmu gesty, omdlenia, łzy, patetyczne, ckliwe monologi miłosne. Ale poza tą scenerią, jest - mimo wszystko - miejsce na wyrażenie indywidualizmu kochanków, na ich poszukiwanie idealnej miłości.

Nazwa nurtu pochodzi od angielskiego "sentiment", czyli czucie, uczucie, a po raz pierwszy ukazała się w tytule dzieła Laurence'a Sterne'a - "Podróż sentymentalna". Sentymentalne bez wątpienia są m.in. "Cierpienia młodego Wertera" Jana Wolfganga Goethego.

A przecież uczucia , które wyrażają poeci sentymentalni (Rousseau, Kniaźnin, Karpiński) mają charakter przeciwny obrazowaniu romantyków. Oba kierunku hołdują ludzkiemu indywidualizmowi, ale z zupełnie innych pobudek. Sentymentaliści ukazują człowieka, którego świat uczuć jest prosty, chwilami - naiwny. Bohater romantyczny to skomplikowany, wewnętrznie sprzeczny buntownik.

Sentymentalizm powstaje więc dzięki urzeczeniu światem, afirmacji życiem, romantyzm jako wyraz niezgody na zastaną rzeczywistość.

Sentymentaliści wysoko cenią intymność i to ona właśnie charakteryzuje ich twórczość.

Centrum polskiego sentymentalizmu to rezydencja Adama i Izabeli Czartoryskich w Puławach, główni jego przedstawiciele: Franciszek Dionizy Kniaźnin i Franciszek Karpiński.

Na dworze Czartoryskich bywali m.in. Kniaźnin, młody Adam Naruszewicz, malarz Jan Piotr Norblin. Literatura, pisanie pochłaniają samego księcia Adama, jego żona - Izabela tworzy zaś sentymentalny park w angielskim stylu.

Literackie założenia kierunku sformułował Franciszek Karpiński w rozprawie "O wymowie w prozie albo w wierszu" (1782). Jest on autorem mi.in. sielanki pt."Laura i Filon", tomu poezji "Pieśni nabożne", pamiętnika "Historia mojego wieku i ludzi, z którymi żyłem", wiersza "Do Justyny tęskność na wiosnę".

Podstawowe gatunki sentymentalizmu to sielanka konwencjonalna, pieśń, oda.

Erotyk Kniaźnina "O Chloi" wykorzystuje formę starożytnej sielanki. Pasterski kostium pozwolił polskiemu poecie przedstawić miękki, delikatny, bezkonfliktowy obraz miłości, jakże odmienny od romantycznej namiętności.

Chloe wstrzymuje zakochanego mężczyznę, nie pozwala mu zostać nieszczęśliwym kochankiem. Zakończenie utworu ma idylliczny charakter:

"Gdy moję tkliwość taiłem,

Głębiej mi w serce zaciekła.

Odejść z tą raną myślałem:

"zaczekaj!" rzekła.

W sentymentalnej miłości nie ma więc miejsca na cierpienie, nieodwzajemnienie, dramat. Obca jest jej nawet zdrada. W najbardziej znanej polskiej sielance sentymentalnej pt. "Laura i Filon", Franciszek Karpiński wykorzystuje motywy zazdrości i zdrady. Zazdrosna jest Laura, która czekając na spóźniającego się ukochanego podejrzewa go o romans z "czarnobrewką Doryda". Staje się porywcza: niszczy koszyk, rwie wieniec. Jak sama mówi:

"Rwę kwiatki, którym splatała;

Te z nich kawałki będą świadczyły,

Żem z nim na wieki zerwała..."

Filon spóźnił się na spotkanie "pod umówionym jaworem", bo ukrył się za drzewem. Przerażony zachowaniem dziewczyny, opuszcza kryjówkę:

"Jam tu przed dobrał stanął godziną,

Długo na ciebie klaskałem.

Gdyś nadchodziła, między chrośniną

Naumyślnie się schowałem,

Chcąc tajemnice twoje wybadać,

Co o mnie będziesz mówiła".

Zakończenie utwierdza nas w przekonaniu, że mamy tu do czynienia ze szczęśliwą miłością. Filon i Laura poznali swoją uczciwość i odtąd chcą być dla siebie najdrożsi na świecie.

Elementy sentymentalne odnajdujemy nawet w młodzieńczej twórczości Adama Mickiewicza. W jego "Pierwiosnku" odnajdujemy następującą miłosną wypowiedź:

"Przymruż złociste światełka,

Ukryj się pod matki rąbek,

Nim cię zgubi śronu ząbek

Lub chłodnej rosy perełka".

Sentymentalizm razi schematyzmem. Proste, konkretne sytuacje przedstawiane są w nim zbyt ckliwie, naiwnie, wręcz sztuczne. Przesadna czułostkowość ówczesnych dam i żenujące przebieranie chłopów za pasterzy w czasie magnackich spotkań - to również przejawy kierunku. Mimo to sentymentalizm na trwałe zaznaczył się w literaturze oświecenia i jest popularny do dziś, np. twórczość Franciszka Karpińskiego.