Streszczenie tekstu dramatu
"Przygotowanie"
W nocy 31 grudnia 1799 roku w pobliżu chaty czarnoksiężnika Twardowskiego w Karpatach, spotykają Szatan i czarownice. Z ust szatana padają słowa, podsumowujące wiek XVIII; przy pomocy diabłów, tworzy on ludzi nowego stulecia, którzy mają być przywódcami nowego powstania. Każe on domyślać się, że są to postacie Grzegorza Józefa Chłopickiego, Adama Jerzego Czartoryskiego, Jana Zygmunta Skrzyneckiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Joachima Lelewela, Jana Stefana Krukowieckiego. Są oni zdrajcami, są niechętni walce i zmianom, nie wierzą w przyszłość.
"Prolog"
Są przedstawione trzy postacie, które można traktować jak reprezentantów różnych typów poezji - pierwsza to mesjanistyczna, która niesie pocieszenie i jakby uśmierzenie ( odwołuje się do poezji emigracyjnej i twórczości poetów z otoczenia Mickiewicza); druga jest zaprzeczeniem, skłania się ku realizmowi politycznemu, który głoszono po ukazaniu się "Ksiąg pielgrzymstwa polskiego" Mickiewicza; trzecia jest jakby pogodzeniem, środkiem pomiędzy dwoma pozostałymi, ma ona nawoływać do walki.
Akt I:
Akcja dzieje się gdzieś w krajobrazie Karpackim; jest rok ok. 1825; poznajemy piętnastoletniego Kordiana, który przebywa wraz ze swoim sługą, Grzegorzem. Kordian jest sierotą z rodziny szlacheckiej. Jest on bardzo wrażliwy, nie widzi sensu w życiu, dąży do jakiejś idei, dzięki której wypełni trapiącą go samotność. Mamy tutaj opis przyrody, która współgra ze stanem ducha i umysłu bohatera. Od Grzegorza usłyszał Kordian opowieść o Janku, kocim szewcu ( jest to przenośnia rozumowego i pragmatycznego postępowania); usłyszał on również o czasach wojen Napoleona ( Grzegorz opowiada o wojnie w Egipcie ); Kordian dowiaduje się także o historii młodego Kazimierza, bohatera, którego podczas wojny zabrali do niewoli Rosjanie. Mimo to Kordian nie ma poczucia, że on też może działać.
Kordian jest zakochany w Laurze; kobieta jednak z pobłażaniem odnosi się do uczucia chłopca, traktując go jak niepoprawnego marzyciela; podczas przejażdżki konnej, uświadamia on sobie, że nawet miłość nie może zmotywować go i pomóc w rozwiązaniu problemów.
Samotnie już Kordian ucieka do lasu, a Grzegorz mówi jego ukochanej, że Kordian odebrał sobie życie; Laura ma teraz wyrzuty sumienia, że to jej szyderstwa i protekcjonalne uwagi do tego nieszczęścia doprowadziły.
Akt II
Teraz Kordian przebywa w Europie; to rok 1828. Kordian nie miał jednak odwagi popełnić samobójstwa. W czasie podróży dowiaduje się smutnej prawdy o świecie - w Londynie przy pałacu św. Jakuba, w rozmowie z dozorcą, uświadamia sobie, że największe znaczenie dla świata mają pieniądze; dzięki Szekspirowi zaś i jego dramatowi - istniejącą dysharmonię między fikcją literacką, a rzeczywistymi problemami ( scena w Dover ); Włochy - tu poznaje Kordian Wiolettę, która poświęca mu uwagę tylko ze względu na pieniądze.
Przedstawiona jest tu scena audiencji watykańskiej, która prowadzi do kompromitacji Kościoła, ponieważ według papieża Polacy winni są carowi posłuszeństwo ( tutaj nawiązuje Słowacki do encykliki papieskiej Grzegorza XVI z 1832 roku do biskupa polskiego ).
Bohater wzbogacony tymi nowymi doświadczeniami, Kordian wędruje na szczyt Mont Blanc; tam odkrywa idee - wyzwoli Europę od tyranów, którzy ją nękają; chce on być jak Winkerlied i stać się przywódcą wybrańców, którymi mają być Polacy; na chmurze udaje się Kordian do Polski.
Akt III - "Spisek koronacyjny"
W maju 1829 roku, Plac Zamkowy w Warszawie zaludniają eleganccy widzowie, którzy chcą zobaczyć carski orszak, który ma przejść po czerwonym dywanie. W tym samym czasie w katedrze św. Jana trwa uroczystość koronacyjna cara Mikołaja na polskiego króla. Składa on przysięgę wierności konstytucji. Po zakończeniu dworzanie wychodzą i ma miejsce przykre zdarzenie - Wielki Książe Konstanty, barbarzyńca, przechodzi obok kobiety z dzieckiem i bije ją, przez co dziecko wypada jej z ręki i wpada pod tratujący je tłum. Po ceremonii ludzie rozrywają płótno, a Nieznajomy próbuje uspokoić tłum pieśnią
W podziemiu katedry trwa właśnie narada zebranych tam spiskowców, którzy chcą przygotować spisek przeciwko carowi i jego rodzinie. Ich przywódca odradza to pozostałym, twierdząc, że królobójstwo jest złem, nie pasuje do polskiej tradycji. Podchorąży przypomina mu zbrodnie zaborcy. Obrady spiskowców chce przerwać jakiś szpieg, ale udaje się go wcześniej złapać i zabić. Ma miejsce tajne głosowanie - większość spiskowców opowiada się przeciw zabiciu cara. Okazuje się, że Podchorążym jest Kordian. Pragnie się on poświęcić i oferuje, że to on zabije cara sam.
Ma on być w nocy wartownikiem na zamku królewskim, przy pokojach zajmowanych przez cara. Po drodze jednak dopadają go Strach i Imaginacja ( są one dwiema stronami duszy Kordiana, w której toczy się spór - wybrać obowiązek moralny, który podpowiada sumienie, czy też poddać się instynktowi ). Strach i Imaginacja przedstawiają mu krwawe rezultaty czynu, który chce on wykonać. To doprowadza do jego omdlenia pod drzwiami.
Zamykają Kordiana w zakładzie dla obłąkanych. Przychodzi do niego Doktor ( który jest Szatanem, wywołuje on kolejną projekcję myśli nękających bohatera ); Doktor pokazuje mu dwóch szalonych, którzy również twierdzą, że walczą dla ojczyzny - pierwszy uważa się za krzyż Chrystusa, drugi za kolumnę, która podtrzymuje sklepienie, dzięki której świat się nie zawali. Ma to dać do zrozumienia Kordianowi, że jego poczynania są tyleż samo warte.
Egzekucją Kordiana zaplanowano na placu saskim i tam właśnie Wielki Książe każe zaprowadzić bohatera. Widowisko chcą oglądać ludzie i car. Kordian ma być rozciągnięty końmi; Książę pozwala Kordianowi wybawić siebie - ma on skoczyć konno przez piramidę karabinów; udaje mu się to. Konstanty chce uwolnić skazańca, ale nie zgadza się na to car. Jest on pewien, że zamachu chciał do konać Konstantym który bardzo dobrze przygotowywał wojsko polskie. Z rozkazu cara Kordian nadal jest skazany przez sąd wojenny na śmierć i więziony.
Kordian przebywając w więzieniu spowiada się; cały czas jest obecny przy Kordianie wierny sługa Grzegorz, który modli się za duszę Kordiana. Kapłan obiecał nadać imię Kordiana róży, a Grzegorz - swojemu wnukowi.
Potem akcja przenosi się na Zamek królewski - Kordian prowadzony jest na egzekucję; Car nie chce zgodzić się na darowanie życia bohaterowi, o co prosi go Książę Konstanty; zaczynają się oni kłócić. Książę wypomina bratu, że dotarł on do władzy poprzez liczne morderstwa; car nie pozostaje dłużny i wypomina Konstantemu zgwałcenie młodej dziewczyny. Konstanty skory najpierw do buntu, przeprasza w końcu cara, a ten zgadza się na podpisanie ułaskawienia.
Na placu Marsowym trwa już egzekucja Kordiana i w ostatniej już scenie przybywa posłaniec carski; nie wiemy jednak, czy dotarł on na czas.
Geneza "Kordiana"
W listopadzie 1830 roku na ziemiach polskich wybuchło powstanie; wówczas w Warszawie przebywał też bardzo młody jeszcze Juliusz Słowacki; inni romantycy przebywali na emigracji. Był on już wtedy dosyć popularny, przynajmniej w niektórych kręgach. Szczególnie znane były jego wiersze patriotyczne, które nawoływały do działania. Kreował w nich siebie na poetę politycznego, który na wpływ na wydarzenia i historię. Słowacki nie zostało nigdy żołnierzem; w marcu 1831 roku udał się już do Londynu jako dyplomata przywódców powstania. Miał on z taj racji mnóstwo wyrzutów sumienia, nie chciał bowiem wyjeżdżać z kraju. Potem, gdy powstanie upadło nie był możliwy powrót do ojczyzny; został więc za granicą.
"Kordiana" napisał Słowacki będąc w Genewie; był to rok 1833. Dramat wydano w 1834 roku; miał on w początkowym zamyśle stanowić pierwszą część trylogii, która traktuje o społeczeństwie, które dorasta w czasie powstań.
Sam tytuł dramatu jest imieniem, które nie się ze sobą znaczenie - słowo "cor" oznacza serce; jest to zatem imię, które nasuwa wyraźne skojarzenie, przywołuje na myśl pewne widoczne treści, może ono być wiązane z pokrewnymi znaczeniami; serce kojarzy nam się z odwagą, tęsknotą, ale też z niestałością duchową, wahaniem.
Cechy kompozycyjne i gatunkowe dramatu
W pierwotnym zamyśle "Kordian" miał być pierwszą częścią trylogii, o tytule "Spisek koronacyjny". Nawiązuje tu do planowanego zamachu, w czasie którego miał zginąć car Mikołaj i jego rodzina; przebywali oni wówczas (miała odbyć się koronacja w 1829 roku ) w Warszawie. Początkowe sceny nie wydają się być powiązane z historią samego Kordiana, ale miały one być wstępem do całego cyklu. Cała trylogia nie powstała wszakże nigdy.
"Kordian" jest dramatem romantycznym; świadczą o tym wyraźnie pewne cechy:
- ma otwartą konstrukcję;
- biografię bohatera poznajemy beż żadnego chronologicznego następstwa; wydarzenia oddzielone są od siebie w czasie; jest ona osią kompozycji;
- Słowacki łączy tutaj różne konwencje i kategorie estetyki;
- elementy realistyczne przeplatają się z fantastycznymi i symbolicznymi;
- styl patetyczny jest pomieszany z komicznym, groteskowym i satyrycznym;
W dramacie stykają się ze sobą różne racje moralne, pomiędzy którymi musi wybrać bohater
- racje te rozdzielone są między dwóch odrębnych bohaterów - Kordiana i Prezesa;
- stany emocjonalne bohatera ukazują jego wewnętrzne wyobrażenia, którymi są Strach i Imaginacja;
"Kordian" jest poematem lirycznym
- trzon akcji stanowią przede wszystkim stany emocjonalne i konflikty wewnętrzne, z którymi boryka się główny bohater;
- fabuła nie jest przedstawiona według schematu przyczynowego - skutkowego;
- wydarzenia nie zmierzają do jednego punktu zwrotnego; jest kilka takich miejsc, w których rozwiązują się pewne kwestie; np. chęć odebrania sobie życia; scena na Mont Blanc.
W "Kordianie" nie ma jednej określonej formy - są monologi, dialogi, obrazy sceniczne.
Słowacki zawarł w swoim dramacie ocenę powstania listopadowego:
Po klęsce powstania listopadowego bardzo często miał miejsce dyskusje, również literackie; ten temat stał się przeważający; "Kordiana" możemy uznać za wyjątkowe dzieło Słowackiego, ponieważ dwa ostatnie dramaty nie dotyczą zdarzeń ówczesnych autorowi.
Słowacki opowiada się za powstaniem, kiedy zwraca uwagę na wielkość i szlachetność motywacji i idei powstańców; chwali on romantyczny patriotyzm żołnierzy, ponieważ wolność ojczyzny jest dla nich najważniejsza;
Słowacki przede wszystkim jednak wskazuje źródła klęski zrywu niepodległościowego:
Według poety powstańcy są jeszcze niedorośli psychicznie; chcą zaaranżować spisek, ponieważ jest to wymysł ich fantazji; nie ma to jednak odniesienia do rzeczywistości; wymowne jest również zakładanie przez nich masek, wymyślanie hasła. Poza tym spiskowcy są jeszcze niedojrzali moralnie; nie jest tak naprawdę możliwe stworzenie nowych etycznych zasad walki przy odwołaniu się do przestarzałego kodeksu, który nie pozwala na zgładzenie cara; okazuje się, że tradycyjna zasada hołdowania królowi jest silniejsza niż potrzeba uwolnienia się spod ucisku okrutnego zaborcy.
Słowacki krytykuje również ideę romantycznego indywidualizmu, który popycha do samotnej, bezsensownej walki; społeczeństwo nie ma pojęcia o wybuchu powstania, jest nieświadome, zdemobilizowane przez Szatana; nie zdaje sobie sprawy z poświęcenia Kordiana.
Słowacki ostro krytykuje również przywódców powstania, którzy są "z piekła rodem". Republikańskie powstanie budzi w nich lęk, dlatego chcą oni powstrzymać powstanie. Chłopicki prezentuje swoją postawą ambicję napoleońską, ale ma zbyt zamknięty umysł; Skrzynecki jest tchórzem, jest niezdecydowany; Niemcewicz zaś jest zbyt stary i zapatrzony w przeszłość; Lelewel ma skłonności do mędrkowania i teoretyzowania; Krukowiecki jest zdrajcą.
Charakterystyka głównego bohatera
Kordiana poznajemy, gdy jest jeszcze chłopcem; czuje on, że wiedzie bezsensowne życie; dlatego też marzy o jakimś wielkim czynie, niezwykłym; wie on jednak, że jest to niemożliwe i nierealne. Jest on bezsilny i chce odebrać sobie życie.
Przeżywa on miłość sentymentalną, arkadyjską, która ma stać się lekarstwem i uspokoić go wewnętrznie, ukoić jego wewnętrzny ból.
Miłość ta jednak nie była szczęśliwa, dlatego też postanawia są Kordian zabić; nie mógł on odnaleźć jakiejś idealnej wartości, który sprawiłaby, że jego życie będzie pełniejsze, wyjdzie poza codzienność, wniesie coś wyjątkowego, zmieni go. Kordian jako indywidualista nie mógł zgodzić się na jakieś zwyczajne i przyziemne zajęcie; nie może on też wprowadzić w życie bohaterskich czynów, o których opowiadał mu wierny sługa Grzegorz.
Kordian podróżuje po całej Europie; zdobywa on mnóstwo nowych doświadczeń, poznaje ludzi; to pozwala mu na wyciągniecie smutnych wniosków na temat świata, w którym najważniejszą wartością są pieniądze; taki świat uświadamia mu różnicę pomiędzy rzeczywistością a literaturą; doznaje on uczucia bolesnego - dziewczyna interesuje się nim tylko ze względu na jego majątek; w Watykanie poznaje Kordian prawdziwe oblicze Kościoła; punktem zwrotnym jest scena na górze Mont Blanc, gdzie bohater odkrył wielką ideę - poczuł, że może dokonać czegoś wielkiego. Toczy się w nim wewnętrzna walka, przez co traci on na pewności siebie; nękany jest różnymi wątpliwościami - chce dokonać wzniosłego czynu, a z drugiej strony nie może tego zrobić.
Kordian przemienia się w spiskowca, pragnie on być przywódcą i podejmuje decyzję o zamordowaniu cara; tym samym składa ofiarę za ojczyznę, ale nie udaje mu się to; Kordian jest jeszcze nieprzygotowany do walki - nie potrafi uporać się nawet ze swoją wyobraźnią i jej tworami; nie potrafi zabić cara, bo tego zabrania tradycja; walczy samotnie bez poparcia politycznego.
