Wszystkie epoki na przestrzeni historii człowieka charakteryzują się własnymi ideami, filozofiami czy prądami. Wraz ze zmianami historyczno-społecznymi tworzą się nowe wzorce i modele zachowań. Człowiek egzystuje zgodnie z regułami swego czasu. To wszystko odbija się także w literaturze, w której spotykamy wciąż zmieniające się wzory (czyli takie postawy, które należy naśladować) i antywzory (czyli przykłady negatywne, których winniśmy się wystrzegać).
Literackim wzorcem osobowym nazywamy postawy zalecane do przyjmowania. Takimi postawami charakteryzują się postaci w jakikolwiek sposób bliskie ideału, poprzez szlachetność swych zachowań czy heroizm. Antywzorem zaś będzie każda postać reprezentująca swym zachowaniem biegun przeciwny: przez brak w swym postępowaniu moralności, szlachetności , ogólnego dobra. Przedstawię teraz kilka najistotniejszych wzorców osobowych przewijających się przez wybrane epoki literackie.
Pradawne kontrasty dobra i zła spotykamy już w Biblii, choćby w przypowieści o Kainie i Ablu. Kain jest ilustracja archetypu - czyli ogólnie znanego schematu postrzegania świata - pierwotnego zła, mrocznej strony ludzkiego wnętrza. Bratobójstwo, do którego doprowadziła Kaina zazdrość o Boga, który łaskawiej spojrzał na ofiarę Abla, jest przedstawione jako grzech najcięższy, bo dokonany na członku własnej rodziny. Kain i wszyscy jego potomkowie zostali za to napiętnowani przez wieki - aby symbolicznie stanowić dla ludzkości przestrogę przed złamaniem podstawowych praw moralnych
Przykład innej biblijnej postaci, jaką był Hiob, posłuży nam zaś jako przedstawienie wzorca pozytywnego. Hiob i cała jego rodzina żyli w dostatku, a przy tym gorliwie czcili Boga. Szatan zaś twierdził iż Hiob kocha Boga właśnie za swe bogactwo. Bóg postanowił więc doświadczyć ród Hioba, aby przez to dowieść szczerości jego oddania: zesłał więc na niego falę nieszczęść pozbawiając go majątku, rodziny i zdrowia. Hiob nadal jednak trwał we swej wierze przekonany, że wszystko w życiu, czy dobro czy zło, należy przyjmować jako wolę Bożą. Jeśli przyjmował kiedyś od Boga rzeczy dobre, to teraz musi przyjąć także te złe. W nagrodę za stałość Bóg zwraca Hiobowi dobra w dwójnasób. Postać Hioba jest więc wzorem godnym przejmowania, gdyż mówi ona, że za pomocą wiary można przetrwać wszystko.
W epoce średniowiecza istniały trzy naczelne wzorce: był to idealny rycerz, idealny władca oraz asceta. Bohaterowie tamtych czasów przede wszystkim powinni być pobożni, i kierować się miłością do Boga i ludzi.
Jedną z takich idealnych postaw jest postawa rycerska, która sprawia, że dla obrony sprawy szlachetnej i słusznej warto nawet oddać życie. W utworze "Pieśń o Rolandzie" tytułowa postać jest rycerzem Karola Wielkiego, uczestniczącym w wyprawie na Hiszpanię. Podczas odwrotu flankę wojsk królewskich ma ochraniać oddział Rolanda. Dochodzi jednak do nagłej napaści baskijskich górali, w trakcie której wojsko hrabiego zostaje całkowicie wybite. Roland do końca walczył, i nie chciał wezwać pomocy króla. Umarł przekonany o dobrym uczynku, gdyż do końca pełnił swój rycerski obowiązek. Rycerze średniowieczni powinni, wzorem Rolanda, dbać o swe dobre imię, a swą odwagą, honorem, poświęceniem, niezłomnością i wiarą powinni budować sobie już za życia schody, które po śmierci doprowadzą ich do nieba. Hrabia Roland jest z pewnością uosobieniem tych wszystkich szlachetnych cech.
Bolesław Krzywousty, opisany w kronice historycznej Galla Anonima, jest zaś wzorem idealnego władcy chrześcijańskiego. Króla tego przedstawiono jako ojca dla swych poddanych. To monarcha pełen dostojności, sprawiedliwości i wszelkich cnót. Sława królewska zbudowana jest głównie na tym, że król walczył zawsze w imię Chrześcijaństwa. Za te wszystkie cnoty także w kraju wszystkim żyje się dostatnio i bezpiecznie, wciąż kultywując zasady religii, wiary i moralności.
Kolejnym średniowiecznym wzorcem ideowym był asceta. Ascetą nazywany był człowiek, który w imię miłości Boga rezygnował z życiowego dostatku by prowadzić życie w ubóstwie i medytacji. W poemacie "Legenda o św. Aleksym" mamy właśnie przedstawionego idealnego ascetę. Aleksy opuszcza świeżo poślubioną żonę, rezygnuje z dworu królewskiego swego ojca i wyrusza w świat by prowadzić życie w nędzy i niedostatku - a wszystkie te cierpienia ofiarowuje Bogu. Mijają lata, kiedy wreszcie Aleksy powraca do rodzinnego Rzymu, gdzie jeszcze długi czas żyje pod schodami pałacu ojca. Wraz z jego śmiercią następują cuda, które ujawniają jego pochodzenie, przez co zostaje uznany za świętego. Poemat ten podawał ówczesnym ludziom wskazówki dotyczące starania się o niebo poprzez ubóstwo, pokorę i odrzucenie pokus doczesnych.
W kolejnej epoce, jaką był renesans, zaproponowano nowy wzór parenetyczny, czyli osobowy, którym był wszechstronny humanista i myśliciel. Cała twórczość Jana Kochanowskiego jest właśnie przykładem działalności humanisty odrodzenia, ponieważ zawiera bogatą, wszechstronną tematykę życiową oraz nauki moralne i etyczne.
Natomiast w epoce oświecenia, stawiającej na poznanie świata poprzez nauki doświadczalne i rozumowe, wykreowano ideał człowieka myślącego trzeźwo, racjonalnie i krytycznie. Ceniono, zwłaszcza u młodych, oczytanie, obycie w kulturze i sprawach politycznych. W ten schemat na pewno wpisuje się Walery, bohater dramatu Niemcewicza "Powrót posła". Walery jest idealnym młodym Polakiem, pełnym patriotycznych myśli, zapatrywań i cnót. Poczynaniami jego życia kierują jak najszlachetniejsze cechy : miłość, honor, uczciwość. Pieniądze, majątek , zbytek nie są dla niego wartościami najważniejszymi, za takie uważa bowiem ojczyznę, wykształcenie, polska tradycję i dążenie ku nowoczesności.
Przeciwieństwem zaś Walerego, a zarazem przykładem antywzoru, jest Gadulski, także z tegoż dramatu Niemcewicza. Gadulski jest typowym przedstawicielem sarmackiej szlachty, dla której priorytetem jest dzień dzisiejszy, zabawa, hulanki czy dobra doczesne, kraj zaś lub ojczyzna nie stanowią dla niego istotnych priorytetów. Prezentuje on typ ignoranta, który gardzi wiedzą książkową czy kulturowemu postępowi, a za tym jest on przeciwnym zmianom konserwatystą - w negatywnym tego słowa znaczeniu.
U Niemcewicza mamy jeszcze jeden antywzór w postaci Szarmanckiego, który jest wyznawcą kosmopolityzmu, czyli człowiekiem nie czującym więzi z ojczystą tradycją, a zamiast to chłonącym jak gąbka obce prądy i mody. Autor dramatu tym samym potępia zacofane zapatrywania tak przesadnych konserwatystów jak i kosmopolitów.
W romantyzmie powstał nowy typ osobowy, związany z podstawowymi założeniami tego prądu, który przeciwstawiał się stawianiu na pierwszym miejscu rozumu, a preferował na to miejsce uczucia, serce i intuicję.
Bohater romantyczny był zbudowany właśnie na tych cechach.: był zawsze tajemniczy, skłócony ze światem, samotny w swej walce o ideały. Często motorem takiej postaci jest popełniona w przeszłości zbrodnia, często motywowana miłością, namiętnością czy niedojrzałością emocjonalną (np. Kordian Słowackiego).
Motywem przewodnim romantycznej literatury była walka narodowowyzwoleńcza. Bohaterami najważniejszych pozycji romantycznych są ludzie całkowicie podporządkowani tej idei. Stworzono wówczas nowy model patrioty.
Młodzi ludzie gotowi oddać nawet swe życie za ojczyznę są np. bohaterami III cz. "Dziadów" Mickiewicza - na przykładzie Rollinsona, Cichowskiego czy Jeżewskiego poeta czyni apoteozę martyrologii polskiej młodzieży walczącej z caratem. Martyrologia ta budowana jest przez opisy okrutnych sposobów pojmania, więzienia i torturowania konspiratorów. Pomimo krwawych doznań nie przestają oni ani na chwilę drwić z cara i jego oprawców. Podobną postawę ma młodzież z Salonu Warszawskiego, która otwarcie gardzi arystokracją zdolna nawet do wchodzenia w układy z zaborcą, a w najlepszym wypadku do całkowitej bierności wobec starań o wolność. Mickiewicz otwarcie krytykuje takie konformistyczne postawy, jawnie określając je jako zdradę.
Powstania przeciw zaborcom stały się tłem kolejnej epoki - pozytywizmu. Polacy osłabieni i pozbawieniu ducha walki tymi przegranymi zrywami potrzebowali diametralnie innego nastawienia polityczno-społecznego. Młode pokolenie zaproponowało więc nowe postulaty zmykające się w dwu najważniejszych pozytywistycznych hasłach: praca organiczna i praca u podstaw.
Człowiek miłujący swą pracę stał się kolejnym ideałem, czego dowodem są bohaterowie powieści Elizy Orzeszkowej "Nad Niemnem". I tak właściciel Korczyna, Benedykt, posiada ziemię, lecz nie jest w stanie sam jej uprawiać. Jego syn Witold, skończywszy uczelnię rolniczą, namawia ojca do zakończenia sporu z sąsiednia rodziną Bohatyrowiczów, a w zamian przedstawia plan rozpoczęcia z nimi współpracy. Bohatyrowicze powinni uprawiać ziemię Korczyńskich w zamian za wynagrodzenie, Korczyńscy wówczas będą osiągać wyższe zbiory. Współpracowanie dworu i zaścianka jest jedynym korzystnym wyjściem dla obu stron; Benedykt wspomina swe młodzieńcze ideały, który były bliskie tym myślom, przez co logiczne wywody syna motywują go by jeszcze raz spróbować wprowadzić je w czyn.
Przeciwnie do tych osób przedstawia się myślenie Kirła, Różyca czy wiecznie chorej pani Emilii. Są oni postaciami negatywnymi, gdyż wiecznie myślą o sobie i nie interesują ich żadne z pozytywistycznych haseł. Są oni przykładami zdegenerowanej warstwy społeczeństwa, która nie jest zdolna do żadnych poświęceń.
Różne warstwy społeczeństwa przedstawiono także w "Lalce" Bolesława Prusa. Pisarz poddaje krytyce społeczne warstwy Warszawy: tak z mieszczaństwa jak i z arystokracji. Wzorem zaś dla niego są robotnicy i rzemieślnicy, którzy swą rzetelną pracą zasługują na szacunek. Ponad nimi stoi jednak główny bohater - Stanisław Wokulski, jako osoba szlachetna, inteligentna, o walorach filantropa. Poprzez ciężką pracę i zdobywanie wykształcenia w trakcie zdolny jest do osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej, oraz do zdobycia szacunku wśród warstw arystokratycznych. Te natomiast przedstawia Prus wyraźnie negatywnie. Są to moralni bankruci, którzy nigdy naprawdę nie zetknęli się z pracą. Całe życie żyli jedynie na wyzysku niższych warstw i lekkomyślnym trwonieniu majątku. Autor skłania się ku opinii, że warstwa ta właśnie przez swą nieświadomość nigdy nie będzie nadawać się do przewodzenia krajowi.
Pozytywistycznym ideałem była także Stanisława Bozowska, bohaterka "Siłaczki" Żeromskiego. Otóż ta nauczycielka traktowała swój zawód jako prawdziwe powołanie wynikające z moralnego nakazu. Po skończeniu studiów całe życie spędziła w ubogiej wiosce dzielnie i nieugięcie niosąc kaganek oświaty. Doszło do tego, że nawet umierając na suchoty ludzie dookoła niej mieli do niej szacunek. Praca u podstaw była jej priorytetem bez względu na wszystko. Podobnie było w przypadku Tomasza Judyma, postaci z "Ludzi bezdomnych", który zdolny był do oddalenia od siebie ukochanej Joasi, by całym sercem oddać się przede wszystkim służeniu medycyną najuboższym robotnikom.
W każdej epoce literatura inaczej przedstawiała więc osobowe wzorce i antywzorce. Zależało to przede wszystkim od tego, jakie problemy przedstawiała sobą dana epoka: w średniowieczu potrzeba było pouczać ludzi o skrusze wobec Boga oraz o solidnym wypełnianiu obowiązków królewskich i rycerskich. W renesansie ideałem był wykształcony humanista, w oświeceniu oczytany i otwarty na trzeźwe myślenie patriota. Romantyzm dawał ludziom nadzieje na odzyskanie wolności, a pozytywizm próbował dać odpowiedź, co należy zmienić, aby wszystkie warstwy społeczeństwa ściśle ze sobą współpracowały.
