Praca organiczna, użyteczność to jedne z najważniejszych haseł programowych epoki pozytywizmu. Praca taka miała przynosić korzyści materialne i duchowe zarówno jednostce, jak i całemu społeczeństwu. Pozytywiści chcieli zwalczyć wszystkie pozostałości systemu feudalnego. Wiedzieli, jak ważny dla kraju jest odpowiedni program naprawy gospodarki. W oparciu o myśl filozofa Herberta Spencera rozpowszechniali hasła pracy organicznej. Polegała ona na tym, że każdy człowiek miał pracować tak, aby być użytecznym. Wówczas całe społeczeństwo będzie dobrze działać. Praca u podstaw to kolejne ważne hasło epoki. Oznacza ono konieczność pracy wśród najuboższych członków społeczeństwa, potrzebę zwalczania ciemnoty i zacofania, krzewienia nauki. Racjonalizm w połączeniu z tolerancją odmiennych przekonań to główne zasady, jakie głosili w swych dziełach pozytywistyczni pisarze. Dzieła miały głównie charakter moralizatorski, proponowały określone wzorce zachowań, pouczały i wychowywały. Literatura podkreślała równość wszystkich obywateli bez względu na stan społeczny, jaki zajmowali.
W epoce tej kultywowano etos pracy. Związane jest to silnie z propagowanym w epoce utylitaryzmem postrzeganym jako służenie całemu społeczeństwu właśnie poprzez uczciwą i staranną pracę. Zarówno praca fizyczna, jak i intelektualna miała zapewnić każdemu życie w dobrobycie i korzystnych warunkach. Szybki wzrost kontaktów społeczno-ekonomicznych na całym świecie miał przyśpieszyć wprowadzenie tego dobrobytu w każdym zakątku ziemskiego globu.
W Polsce, załamanej politycznie i gospodarczo przez upadek powstania styczniowego, propozycje pozytywistów nabrały szczególnego znaczenia. Stały one w opozycji do haseł romantyzmu, których nierealność pokazała klęska roku 1864. Młode pokolenie pojmowało patriotyzm nie jako umieranie za ojczyznę, lecz jako wytrwałą i sumienną pracę mającą odbudować polską gospodarkę, polepszyć jakość życia i rozpowszechnić rodzimą kulturę. Program pracy u podstaw oraz pracy organicznej miał być podstawą do realizacji tych zadań.
Według propozycji pracy organicznej do najważniejszych zadań społeczeństwa polskiego należało unowocześnienie i rozwój przemysłu, handlu i rolnictwa. Te gałęzie gospodarki miały zapewnić szybki wzrost poziomu gospodarczego kraju. Konsekwencją tego miało być polepszenie warunków życia zwłaszcza najuboższych obywateli. Poza tym te wymagania miały też wymiar polityczny, gdyż zaborcy starali się jak najmocniej osłabić polską gospodarkę, by przejąć nad nią kontrolę. Natomiast praca u podstaw miała za zadanie podniesienie poziomu wiedzy głównie wśród dzieci wiejskich, a co za tym idzie - poziomu życia najbiedniejszych. Proponowano utworzenie jak najwięcej nowych szkół i bibliotek. Pisarze szczególnie mocno wzywali do realizowania tych haseł. Bolesław Prus oraz Eliza Orzeszkowa jako autorzy popularnych i chętnie czytanych powieści wpłynęli na zmianę świadomości wielu rodaków.
W powieści "Nad Niemnem" Orzeszkowa pokazała historię rodziny Korczyńskich i Bohatyrowiczów, opisała konflikty pomiędzy różnymi środowiskami. Najważniejsza dla wielu bohaterów jest ziemia, którą zaborca stara się za wszelką cenę odebrać Polakom. Powieść jest poza tym próbą rozliczenia z powstaniem styczniowym jako przeżyciem pokoleniowym pozytywistów.
W powieści wielokrotnie podkreślana jest wartość pracy, jej znaczenie dla rozwoju każdego społeczeństwa oraz wielka rola, jaką odgrywa w życiu każdego z bohaterów. Właśnie umiejętność pracowania jest podstawą do uznania społecznej przydatności człowieka, jest ona najważniejszym kryterium podziału postaci na dobre i złe. Do pozytywnych bohaterów z pewnością można zaliczyć Benedykta Korczyńskiego. Starał się on powstańczą energię przekształcić w energiczne wcielanie w życie programu filozofii pozytywistycznej. Uważa, że do najważniejszych powinności Polaka należy utrzymanie ziemi w polskich rękach i nie szczędzi sił, aby tego dokonać. Jego syn Witold podziela przekonania ojca. Został wychowany w duchu idei pracy u podstaw i pracy organicznej. Jego marzeniem jest zjednoczenie wysiłków rodaków w pracy w taki sposób, aby odzyskać niepodległość. Mieszkańcy zaścianka w Bohatyrowiczach również swoje życie podporządkowali pracy. Dla nich praca to nieodłączna część godnego, prawego życia. Praca daje im radość, wypełnia każdy dzień, wykonują ją ze śpiewem na ustach.
Bolesław Prus w "Lalce" scharakteryzował całe ówczesne społeczeństwo polskie. W tej powieści odnajdujemy obraz anachronicznej struktury społecznej, w której młode, twórcze, silne i ambitne jednostki nie mają szans na realizację swych celów. Przerażający jest wizerunek bezwolnej, niezdatnej do jakiegokolwiek działania, bezczynnej i zupełnie nie potrafiącej się odnaleźć w kapitalistycznej rzeczywistości arystokracji. Główna postać utworu, Stanisław Wokulski to idealista i marzyciel pragnący uzdrowić świat i poprawić los warszawskiej biedoty. Znakomity przedsiębiorca, miał wielki talent do prowadzenia interesów. Stawiał sobie nowe cele, ale wśród polskiego społeczeństwa czuł się zupełnie wyobcowany, gdyż nikt nie potrafił zrozumieć jego dążeń. Wokulski w końcu pojął, że marnuje swoje siły i czas na walkę z otoczeniem, z którym nie mógł dojść do porozumienia. Stanisław wprawdzie potrafił znaleźć cel, który zamierzał osiągnąć, ale środowisko, w którym przyszło mu działać, było zbyt niedojrzałe, aby mogło mu pomóc. Bohater nie traktował pieniędzy jako wartości nadrzędnej, były dla niego wyłącznie środkiem do celu.
Literatura Młodej Polski ukazała przebieg zatracania się wszelkich norm etycznych. Twórcy potępili dwulicowość ówczesnego mieszczaństwa oraz pokazali, że brak poszanowania zasad Dekalogu, wybujałe ambicje i zbytnie podążanie za ideałami może źle się skończyć.
Doskonale ukazuje te problemy komedia Gabrieli Zapolskiej pt. "Moralność pani Dulskiej". Kryzys mieszczańskiej etyki na początku XX wieku to generalny temat utworu. Pisarka, dodając podtytuł "Tragifarsa kołtuńska" zasygnalizowała, że w kręgu swoich zainteresowań umieści głównie analizę charakterów ludzkich i różnych reakcji na codzienne problemy. Sztuka jest opisem fragmentu życia rodziny Anieli Dulskiej. To chytra, obłudna i zakłamana kobieta. Najważniejsze dla niej są pieniądze i zachowywanie pozorów. Oszczędności szuka wszędzie: kupowanie książek, chodzenie do teatru to dla niej jedynie wyrzucenie pieniędzy w błoto. Dulska akceptuje romans syna Zbyszka ze służącą Hanią, bo chce kontrolować jego życie. Do członków swej rodziny odnosi się z chłodnym dystansem, bo sądzi, że miłość, życzliwość to niepotrzebne uczucia. Gdy Hanka zachodzi w ciążę, Dulska zostaje zmuszona do wypłacenia jej dużej sumy pieniędzy. Chce, aby służąca zniknęła z życia jej syna. Zbyszek zgadza się na takie rozwiązanie, bo w ten sposób unika konsekwencji swych czynów. Dulska była niedobrą żoną, gdyż nie szanowała męża, nie pozwalała, aby uczestniczył w życiu rodziny. Całkowicie podporządkowała sobie męża, który dla świętego spokoju wolał nie wtrącać się w to, co robiła jego żona. Bohaterowie utworu to zatem ludzie zakłamani, żyjący pozorami, dbający tylko o zewnętrzne przejawy egzystencji. Komedia Zapolskiej ukazuje problemy nieobce również współczesnemu społeczeństwu. Uwagi pisarki dotyczące kołtuńskiej moralności mogą dotyczyć wielu obecnie żyjących ludzi. Charaktery ludzkie bowiem nie zmieniają się tak szybko jak otaczająca nas rzeczywistość.
Literatura każdego okresu odwoływała się do uniwersalnego zbioru zasad moralnych. Wiele utworów może stanowić źródło pozytywnych wzorców zachowań i kodeks określonych przekonań etycznych. Czytelnik ma prawo do odrzucenia lub zaakceptowania propozycji pisarzy. Na większość dzieł literackich wielki wpływ miały zasady Dekalogu oraz nauki Jezusa Chrystusa, zawartej w "Nowym Testamencie". Dzięki temu mamy gwarancję, że sytuacje opisywane przez twórców mają rozwiązania zgodne z ponadczasowymi normami etycznymi. Z dzieł możemy zdobywać wiedzę na temat dobrego postępowania, prawidłowych wyborów, właściwych postaw moralnych. Prawdziwym człowiekiem można nazwać tego, kto postępuje uczciwie, sumiennie wykonuje swoje obowiązki, stara się sprawiedliwie oceniać czyny innych. Pokorne znoszenie wszelkich przeciwności losu jest również sprawdzianem naszego człowieczeństwa. Prawa osoba nie czyni bliźnim krzywdy, lecz zawsze stara się nieść pomoc potrzebującym.
Wiele dzieł literackich pokazuje, jak trudno rozwiązać pozornie tylko prosty problem winy i kary za popełnione niegodziwości. Dobro i zło zwykle wiążą się ze sobą w nierozerwalny sposób, a my musimy wybierać czasami na podstawie niejasnych wskazówek. Najważniejsze jest czynienie tak, aby nikt nie czuł się pokrzywdzony. Działanie według jasnych norm etycznych, zgodnych z Dekalogiem i tym, co głosił Jezus Chrystus, jest gwarancją dobrego postępowania. Na tych zasadach bowiem opierają się wszystkie kodeksy moralne całej ludzkości.
