Obie powieści "Nad Niemnem" i "Lalka" zostały napisane w jednej opoce historycznoliterackiej, w pozytywizmie. Mimo to różni je nieco czas powstania, bo "Lalkę" Prus napisał później. Jednak obie spełniają podstawowe założenie ówczesnej prozy, czyli tendencyjność. Z założeniem tym wiązała się specyficzna kreacja bohaterów oraz świata przedstawionego.
Wystarczy choćby przeanalizować wątek głównego bohatera "lalki" Stanisława Wokulskiego. W ten sposób Prus przedstawił kryzys pozytywistycznych ideałów. Dla Wokulskiego praca jest ważna, ale nie na pierwszym miejscu, jak było to u innych bohaterów pozytywistycznych utworów. Praca jest jakby narzędziem, środkiem do zdobycia ukochanej kobiety. Wokulski został jak gdyby wrzucony do swojej epoki, której cele nie do końca są zgodne z jego temperamentem i osobowością. Stach nie jest typem twardego, posługującego się wyłącznie rozumem pozytywisty, niejednokrotnie władzę nad jego czynami przejmują emocje. Nie może być zatem szczęśliwy, bo część jego osobowości zdradza cech charakterystyczne dla typowego romantyka, a więc człowieka z wcześniejszej epoki. Z czasów, które pozytywizm kategorycznie skrytykował i odrzucił. Moment zauroczenia Łęcką, a później cała historia zdobycia jej serca otwierają tą romantyczna, dotąd uśpioną naturę Stacha. Miłość przysłania dawne ideały i cele życia, zajmuje ich miejsce, a każda decyzja bohatera zostaje jej podporządkowana. Jeśli Prus pokazuje Wokulskiego jako pozytywistę, to czyni to bardzo delikatnie, nie jest to narzucanie konkretnych haseł czy postaw. Zatem trudno "lalkę" uznać za powieść tendencyjną. O wiele więcej nuty pozytywistycznej znaleźć można w "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej.
Powieść ta wyraźnie propaguje pozytywistyczny światopogląd. Jednym z kryteriów podziału bohaterów jest tak istotna dla pozytywistów praca. Toteż bohaterowie niepracujący, pasożyci pozostający na utrzymaniu członków swej rodziny pokazani zostali w jednoznacznie niekorzystnym świetle. Dużą sympatią pisarka darzy ze strony mieszkańców zaścianka Janka Bohatyrowicza. Młodzieńca o typowo słowiańskiej urodzie, wysokiego o blond włosach, który wychował się w zgodzie z naturą i w miłości dla niej. Ciężka gospodarska praca nauczyła go hartu, wyrobiła sylwetkę, ale też charakter. W pełni realizował on pozytywistyczną wizję, zgodnie z która praca umacnia człowieka, uszlachetnia, czyni go użytecznym dla innych. Bohater, który pracował z założenia już był postacią pozytywna w utworze. Praca dla Janka Bohatyrowicza jest źródłem szczęścia i samozadowolenia. Tylko człowiek szczęśliwy może uszczęśliwiać innych, prawdziwie kochać, szanować ludzi. Pracowitość Janka wywarła ogromne wrażenie na Justynie Orzelskiej. Właśnie podczas żniw poznał ją lepiej, a również jej dał szansę, by stała się lepsza, potrzebna. Zatem praca jw. "Nad Niemnem" to synonim szczęścia, jeśli uczyni się ją najwyższą wartością.
Gdyby porównać kreację bohaterów "Nad Niemnem" z opisanym wyżej Stanisławem Wokulskim z "Lalki" wyraźnie widać różnicę. Dla Janka praca fizyczna oznacza przyjemność i możliwość obcowania z przyrodą, a dla Wokulskiego od momentu spotkania z Łęcką przestaje być pasją, staje się natomiast narzędziem, dzięki któremu ma zdobyć serce ukochanej, zwrócić na siebie uwagę. Wokulski ponad pracę przedkłada uczucie.
Konstrukcja bohaterów w obu powieściach jest zatem inna, bo o ile bohaterowie Orzeszkowej zachwycają się pozytywizmem i propagują jego hasła, to Prus patrzy już na pozytywizm z chłodnym dystansem, pokazuje jak powolny schyłek tego światopoglądu.
Warto też przyjrzeć się bliżej innym bohaterom obu powieści. Obok Wokulskiego ważnym bohaterem powieści, ale i przecież jej drugim narratorem jest Ignacy Rzecki. Pełni on funkcję subiekta w sklepie. Bardzo kocha swoje zajęcie, nie zamieniłby go na żadne inne. Praca jest dla niego powołaniem, szczęściem i sensem życia. Toteż swoje obowiązki wykonuje nad wyraz starannie, nawet szkoli młodych adeptów tego zawodu. Właściwie Rzecki nie ma życia osobistego, żyje samotnie i dlatego Stacha oraz innych współpracowników traktuje jak własną rodzinę. W wolnych od pracy chwilach Rzecki pogrąża się w marzeniach i tęskni za nowym Napoleonem. Otoczenie, choć jest szanowany, widzi w nim niegroźnego dziwaka, politycznego idealistę. Potrafi on jednak doskonale zarządzać sklepem, bez niego Stach nie mógłby pozwolić sobie na podboje miłosne. Tym czasem Rzecki doglądał sklepu, dbał o dobrą reputację swego pracodawcy. Rzecki żyje codziennymi sprawami sklepu i Wokulskiego, to jego jedyny kontakt z rzeczywistością, bo poza tym jego myśli zatopione są w przeszłości.
Idealnie do pozytywistycznych wzorców pasuje w "lalce" prof. Geist i Julian Ochocki. Obaj uczynili naukę najwyższą wartością w życiu. Dla niej poświęcili życie osobiste, a Ochocki nawet naraził się arystokracji, odcinając się od swych korzeni.
Postaci pozytywnych w "Nad Niemnem" można wskazać o wiele więcej. Zapewne będzie do tego grona należał Benedykt Korczyński i jego syn Witold, Justyna Orzelska oraz mieszkańcy zaścianka Bohatyrowicze. Ich przeciwieństwem są: Kirło, Teofil Różyc, malarz Zygmunt Korczyński. Postacie negatywne nie hańbią się pracą, żyją kosztem innych, chcą uchodzić za światowców dlatego krytykują wszystko, co polskie. Wprowadzenie tych bohaterów do powieści na zasadzie kontrastu pomogło Orzeszkowej w unaocznieniu wad części społeczeństwa, a także stało się okazją do potępienia takiego postępowania. Takie jednostki nie tylko dają zły przykład, ale przede wszystkim hamują rozwój państwa.
Podsumowując, zarówno w "Lalce", jak i w "Nad Niemnem" odnajdziemy postacie realizujące wzorce pozytywistyczne (Janek Bohatyrewicz, Julian Ochorowicz, Geist). Uważam jednak, że bardziej agitacyjny i tendencyjny charakter ma powieść Elizy Orzeszkowej. Pisarka jest zachwycona światopoglądem pozytywistycznym, co przejawia się m.in. w sposobie konstruowania bohaterów, gdyż jednoznacznie dzieli ich na pozytywnych - godnych naśladowania i negatywnych - zasługujących na potępienie. Prus patrzy na pozytywizm już z większym dystansem. Mało tego tworzy niezwykle interesującą postać trochę romantyka, trochę pozytywisty Stanisława Wokulskiego. Dzieje tej postaci, wybory do jakich jest zmuszony mogą być bliskie człowiekowi każdej epoki.
