Cyprian Kamil Norwid w powstałym w 1852 roku "Memoriale o młodej emigracji" zawarł następująca myśl:

"Ojczyzna jest to wielki zbiorowy - Obowiązek". Swoim rozumieniem patriotyzmu wyprzedził więc romantyzm, na długo przed klęska powstania styczniowego (1864) wyraził...pozytywistyczne rozumienie służby Polsce. Odzyskanie niepodległości widział w systematycznej, wytrwałej pracy nad rozwojem kulturowym i gospodarczo-społecznym kraju.

Jego myśl powtarzają i - co oczywiste rozwijają, przystosowując do nowych pozytywistycznych haseł - m.in. Orzeszkowa, Prus, Asnyk, Konopnicka.

Upadek powstania doprowadził do konieczności zmiany ideałów, do ukształtowania się nowej formy patriotyzmu. Dawną walkę, udział w powstaniach - zastąpiono codzienną praca nad rozwojem kraju. Scjentyzm, praca organiczna, praca u podstaw - zastąpiły szable, bagnety. Doskonałym przykładem takiej zmiany jest Stanisław Wokulski, bohater "Lalki" Bolesława Prusa. Ten "człowiek o szerokiej duszy" łączy w sobie romantyzm i pozytywizm. I taki jest również jego patriotyzm. Powstańcze ideały sprzed 1863 roku - zastąpił pracą kupca, przedsiębiorcy, któremu nie jest obojętny los kraju.

Już od młodości wyróżnia się pracowitością, odpowiedzialnością, determinacją w pokonywaniu losu. Pracując jako subiekt u Hopfera, przygotowuje się do egzaminów do Szkoły Głównej. Rozpoczyna naukę, robił wynalazki, badania.. Studia przerywa wybuch powstania styczniowego. Bierze w nim udział, za co zostaje zesłany na Syberię. Tutaj pracuje naukowo, a po powrocie do kraju ...szuka swojego miejsca.

Scjentyzm i bohaterstwo, udział w powstaniu są różnymi formami patriotyzmu.

Jako kupiec i przedsiębiorca również dba o losy państwa. Inwestuje, tworzy nowe miejsca pracy, wspomaga biedaków. Nieszczęśliwa miłość, którą pragnie zdobyć ...pieniędzmi - osłabia jego energię i pochłania część posiadanego majątku.

W polskim społeczeństwie nie ma jednak możliwości rozwoju dla tak wybitnych ludzi. Dlaczego? Obcy kapitaliści opanowali nasz przemysł , wprowadzili swoich pracowników, a Polakom pozostawili życie na uboczu. Nawet aktywni i szlachetni Polacy, jak Wokulski czy zarządca kamienicy Wirski, mimo swoich wysiłków i inicjatyw - nie mają większego wpływu na sytuację gospodarczą w kraju .

Wokulski ukazuje jednak, jak ważny jest ten nowy, popowstaniowy patriotyzm w polskim społeczeństwie.

Inni pozytywiści, zgodnie z epokowym przekonaniem o swojej odpowiedzialności za los narodu - wskazują w swoich utworach nowe, zmienione koncepcje służby ojczyźnie.

Eliza Orzeszkowa powieści "Nad Niemnem" romantyczną walkę zamienia na pozytywistyczną pracę.

Justyna Orzelska, Jan Bohatyrowicz, Benedykt, Marta, Witold Korczyńscy, Kirłowa - to wszyscy ci, którzy umieją i chcą sprostać nowym wyzwaniom. Poprzez swoją wytrwałą pracę chcą zmieniać polską rzeczywistość. Nie zapominają o romantycznych ideałach, o wysiłku powstańców, o grobie Jana i Cecylii, ale umieją zrozumieć potrzeby zacofanego gospodarczo i naukowo państwa.

Największe powieści epoki służą więc "sygnalizowaniu nadchodzących faktów". Takie zadanie widział przed sobą Prus-kronikarz: "Jak dróżnik sygnalizuje nadchodzący pociąg, ja sygnalizuję nadchodzące fakty". Ale temu samemu celowi służy i literatura. Dojrzałe powieści realizmu, np. "Lalka" ukazują również, jak trudno realizować popowstaniowy program rozwoju społeczno-gospodarczego państwa, na ile przeszkód napotyka ten pokojowy patriotyzm.

Pozytywistyczna służba ojczyźnie to pokazywanie prawdy o Polsce, krytykowanie, budzenie sumienia. Temu służą opowiadania, nowele, obrazki, szkice wielu pisarzy: Prusa, Orzeszkowej, Sienkiewicza, Konopnickiej. Jedną z najbardziej wymownych są sienkiewiczowskie "Szkice węglem". Pisarz oddaje w nich prawdę o ciemnocie ówczesnych chłopów, bezprawiu wiejskich pisarzy, wójtów, rządzących. Tragiczna historia chłopskiego małżeństwa Rzepów odsłania prawdę o Polsce, o społeczeństwie, o natychmiastowej potrzebie zmiany.

Pozytywistyczna służba Polsce nie kłóci się nigdy z ideałami sprzed powstania styczniowego. Już w największych powieściach epoki ideały patriotyzmu romantycznego i pozytywistycznego przeplatają się wzajemnie, uzupełniają. Tak należy odczytać postać Ignacego Rzeckiego i powstańczy epizod w życiu Stanisława Wokulskiego w "Lalce" Bolesława Prusa. Stary subiekt uczestniczył w węgierskiej Wiośnie Ludów (1848) i do śmierci pozostaje politycznym idealistą, owładniętym kultem Napoleona i hasłem walki "za wolność naszą i waszą".

Romantyczna miłość ojczyzny jest obecna również w życiu starego emigranta Skawińskiego, uczestnika wielu wojen, tułacza, pielgrzyma. Najpiękniejsza chwilą jego życia jest otrzymanie paczki z polskimi książkami, wśród których odnalazł również "Pana Tadeusza". Czytając jej księgi, przeniósł się do "Kraju lat dziecinnych".

Najpełniej pozytywistyczną koncepcję służby ojczyźnie zamknął w wierszu "Do młodych" Adam Asnyk. Ukazał konieczność zmian, nowe warunki, ale zaznaczył wyraźnie, że nie można "deptać przeszłości ołtarzy". I taki model patriotyzmu, łączący dawne i obecne wartości, dostosowanych do aktualnych warunków i potrzeb przedstawia pozytywistyczna literatura., o której pisał Henryk Sienkiewicz:

"Literatura polska stała się poniekąd surogatem całego życia narodowego. (...). Jest ona jak pochodnia, która rozświetla ciemności niewoli i jak wielki dzwon, który nie pozwala usnąć sumieniu nie tylko polskiemu, ale i sumieniu innych ludów."