"Lalka" została napisana w najlepszym okresie twórczości Bolesława Prusa. Najpierw powieść ukazywała się na łamach "Kuriera Codziennego" w latach 1887- 1889. w 1890 roku opublikowano pierwsze wydanie książkowe. Początkowo powieść miała mieć tytuł "Trzy pokolenia". Akcja właściwa utworu rozgrywa się w latach 18878- 1879, retrospekcje z "Pamiętnika starego subiekta" obejmują okres od 1837 roku i opisują wydarzenia związane z Wiosną Ludów, kampanią węgierską oraz powstaniem styczniowym. Miejscem akcji jest Warszawa. Miasto zostało opisane z zachowaniem topografii. Pisarz ukazał Karkowskie Przedmieście, Łazienki, Powiśle. Oglądamy prawdziwe wystawy sklepowe, bale i spektakle, które naprawdę miały miejsce. "Lalka" to powieść o trzech pokoleniach idealistów. To powieść -panorama, która prezentuje przekrój społeczny. Prus ukazuje wizerunek poszczególnych warstw społecznych: arystokracji, mieszczaństwa, biedoty miejskiej. Arystokrację reprezentują m.in. Łęccy, Krzeszowscy, Ochocki. Jest to warstwa charakteryzująca się egoizmem i degeneracją. Mieszczaństwo to głównie ludzie stroniący od ryzyka. W nizinach społecznych widoczna jest nędza, brud i choroby. Akcja "Lalki" w wielu fragmentach zawiera liczne retrospekcje, szczególnie w "Pamiętniku starego subiekta". Czas fabularny "Lalki" obejmuje okres prawie 50 lat. Miejscem akcji jest też Zasławek, Skierniewice oraz Paryż.
Główny bohater powieści Stanisław Wokulski jest czterdziestopięcioletnim bogatym kupcem. Pochodził z zdeklasowanej szlachty. Porzucił studia w Szkole Głównej, brał udział w powstaniu styczniowym. Został zesłany na Syberię i tam zajmował się praca naukową. W 1871 roku ożenił się z Małgorzatą Minclową. W 1885 roku Minclowa zmarła, a Wokulski zaczął karierę kupca. Miłość do Izabeli Łęckiej zakłóca kupiecką karierę Wokulskiego. Była to miłość destrukcyjna, poprowadziła Wokulskiego do próby samobójstwa. Łęcka nie była zdolna do głębszych uczuć, miłość do Wokulskiego była zabawą pustej wewnętrznie pannicy. Wokulski mówi o sobie: "We mnie jest dwu ludzi- mówił- jeden zupełnie rozsądny, drugi wariat. Który zaś zwycięży?"
Bolesław Prus przedstawił postać Wokulskiego jako syntezę osobowości romantyka i pozytywisty. Wokulski wychowany był na lekturze dzieł wielkich romantyków, idealizował miłość i obdarzaną uczuciem kobietę. Miał też racjonalną wizję świata, interesował się nauką, szanował pracę, był filantropem i był czuły na biedę.
Tytuł powieści został zaczerpnięty z jednego z epizodów powieści, procesu między baronową Krzeszowską a panią Stawską o lalkę rzekomo ukradzioną przez matkę małej Heluni. W powieści funkcjonuje jeszcze jeden motyw lalki, w dwóch scenach przedstawiających zabawę Rzeckiego lalkami. Rzecki bawi się lalkami w sklepie Wokulskiego. Lalki są miniaturą świata przedstawionego. Obrazują środowisko arystokracji, zabawki z wystawy Wokulskiego zachowują się cały czas tak samo, powtarzają te same gesty, nie są w stanie niczym zaskoczyć. Świat arystokracji to przede wszystkim etykieta, te same formuły grzecznościowe, pozy. Rzecki obserwuje lalki i mówi: "Wykręcą się sprężyny i pójdziecie na powrót do szafy. Głupstwo, wszystko głupstwo! … (…) głupstwo całe życie, którego początku nie pamiętamy, a końca nie znamy… Gdzie prawda? … (…) Marionetki!... Wszystko marionetki!...
Rzecki dochodzi do wniosku, że świat ludzki przypomina świat lalek, a ludzie są marionetkami.
"Lalka" ma zakończenie otwarte. Kompozycja otwarta to taka, którą cechują luźne związki pomiędzy elementami, np. brak powiązania przyczynowo- skutkowego, fragmentaryczność świata przedstawionego. Autor wprowadził dwugłos- dwóch narratorów, z których jeden został obdarzony wszechwiedzą, drugi przynależy do świata przedstawionego powieści- jest nim Rzecki- drugi typ narracji obecny jest w jego pamiętniku. "Lalka" powstawała w sposób felietonowy na łamach czasopisma . Drukowano go niejednokrotnie z dużymi przerwami w "Kurierze Codziennym" od 29 września do 24 maja 1889 roku. Edycja książkowa ukazała się w rok po ukończeniu druku prasowego (1890).
