"Lalka" ukazywała się na łamach "Kuriera Codziennego" w latach 1887- 1889. W 1890 roku opublikowano pierwsze wydanie książkowe. Początkowo utwór miał nosić tytuł "Trzy pokolenia". Akcja powieści toczy się w latach 1878- 1879, po podpisaniu w San Stefano traktatu między Rosją i Turcją, kończącego wojnę na Bałkanach. Akcja powieści w wielu fragmentach zawiera liczne retrospekcje, szczególnie w "Pamiętniku starego subiekta". Wspomina się powstanie listopadowe, lata wojen napoleońskich, lata trzydzieste XIX wieku, Wiosnę Ludów i powstanie styczniowe. Miejscem akcji jest przede wszystkim Warszawa, ale także Zasławek, Skierniewice, Paryż i miejscowości przywoływane w retrospekcjach.
Stanisław Wokulski to główny bohater powieści. Ma czterdzieści pięć lat, jest bogatym kupcem. Patriotyczny obowiązek nakazał mu porzucić osobiste cele na rzecz udziału w powstaniu. Został przedsiębiorcą na ogromną skalę, zdobył fortunę. Był człowiekiem przedsiębiorczym, miał smykałkę do robienia interesów, był gotowy podejmować nawet największe ryzyko. Miłość do Izabeli Łęckiej zakłóciła jego karierę kupiecką. Wokulski idealizował uczucie, jak i obdarzaną nim kobietę, gdy pozna prawdziwą naturę Izabeli, przeżyje wstrząs i spojrzy trzeźwo na ukochaną kobietę. Wokulski jest romantykiem, który żył w czasach pozytywizmu. Wierzył w skuteczność zbrojnego czynu narodowego, był indywidualistą. Przyjaźnił się z Rzeckim, reprezentantem minionej epoki. Wierzył w społeczny postęp, miał racjonalną wizję świata, interesował się nauką, był przedsiębiorczym i światłym człowiekiem. Był wewnętrznie rozdarty, nie potrafił podejmować życiowych decyzji. Odszedł od ideałów młodości, ideę zdobycia sławy naukowca porzucił na rzecz kariery kupca. Małżeństwo z Minclową było ceną za wygodne życie, a chciał kierować się w miłości sercem. Wokulski wierzył w ideały walki o wolność, ale był tylko dostawcą zaopatrzenia dla wojska. Wszystko to spowodowało porzucenie przez Wokulskiego romantycznej wizji świata i swoich ideałów. Wokulski rozczarowany był hasłami pozytywistycznymi. Nie mogąc kochać Izabeli, pogrąża się w zniechęceniu. "Lalka" ma kompozycję otwartą, z zakończenia nie wynika dokładnie, co Wokulski wybierze: czy samobójstwo czy pracę u profesora Geista czy karierę naukową.
Ignacy Rzecki to przyjaciel Wokulskiego. Zarządzał jego sklepem, człowiek pracowity i szlachetny. Był reprezentantem pokolenia romantyków. Nie zmieniał przyzwyczajeń, ciężko mu było zaakceptować zmiany jakie wprowadzał Wokulski. Był romantycznym idealistą, ojciec wszczepił mu kult Napoleona. Rzecki w Bonapartych widział nadzieję na niepodległość Polski. Marzył o powrocie rodu Bonapartych, ignorował kształt ówczesnej Europy, marzyły mu się dawne czasy. Jego idealizm nie przystawał do rzeczywistości.
Julian Ochocki to dwudziestoośmioletni kuzyn Łęckich, arystokrata, uczony. Julian był przedstawicielem najmłodszego pokolenia idealistów. Oddany był nauce, jedynej pasji. Arystokrację postrzegał jako warstwę zdemoralizowaną, pyszną i wyniosłą. Szybko dostrzegł też, że Izabela to pusta wewnętrznie dama. Ochocki chciał zbudować latającą maszynę i tym zapewnić sobie sławę. Marzył, by jego wynalazek zmienił życie innych ludzi. W kraju nie znajduje zrozumienia, warunków do pracy. Wierzył w dobrodziejstwo nauki, ona była jego jedyną pasją, nie interesowały go dobra materialne. O sobie mówił: "Co mnie żeniaczka, kobiety, a nawet mikroskopy, stosy i lampy elektryczne ? Oszaleję albo...przypnę ludzkości skrzydła..." Ochocki wyjechał do Paryża, by pracować u profesora Geista.
Idealiści w "Lalce" musieli przegrać. Rzecki jest postacią osamotnioną, żyje przeszłością. Wokulski również ponosi klęskę. Ochocki wyjeżdża do Paryża, bo nie widzi przyszłości w kraju. W zderzeniu z ówczesną polską rzeczywistością idealiści przegrali.
