Henryk Sienkiewicz – jeden z wielkich pisarzy polskich przełomu XIX i XX wieku. Jan Matejko – równie wielki malarz tego samego okresu. Co może łączyć tych dwóch artystów zajmujących się tak odmiennymi dziedzinami sztuki, bo malarstwem i pisarstwem? Na pierwszy rzut oka wydaje się że nic, tymczasem porównując powieści Sienkiewicza z obrazami Matejki można dopatrzeć się podobieństw. Ich twórczość, choć tak odmienna, ma pewne elementy wspólne.

Pierwszym elementem łączącym malarstwo Jana Matejki z pisarstwem Henryka Sienkiewicza była tematyka ich twórczości. Pozytywizm był dla Polski okresem zniewolenia. Ówczesna sytuacja kraju sprawiała, że literatura i sztuka zaczęły interesować się przeszłością i powróciły do niektórych romantycznych ideałów. Polacy zmęczeni zaborami, coraz bardziej pragnęli swej dawnej suwerenności. Pogłębiało się rozgoryczenie, znużenie i rozczarowanie całą sytuacją. Ludzie potrzebowali otuchy. Sienkiewicz i Matejko wyszli naprzeciw temu zapotrzebowaniu i stworzyli dzieła oparte na wydarzeniach historycznych, których celem było ugruntowanie świadomości narodowej oraz pocieszenie.

Pisząc „Trylogię” Sienkiewiczowi przyświecała idea „ku pokrzepieniu serc”, to właśnie tej idei podporządkowywał swoje powieści. Tworząc „Potop” nie był do końca uczciwy prezentując pewne zdarzenia. Idealizował postacie historyczne, wyolbrzymiał przegrane Szwedów, uwydatniając i koloryzując zwycięstwa Polaków. Nie eksponował porażek wojsk Rzeczpospolitej, tylko w niewielkim stopniu o nich wspominając. Fałszując historię, stworzył mit wielkości narodu. Mit, który miał pobudzać myślenie i sumienie Polaków. Pokazywać przeszłość, w której wiele razy, mimo trudnego położenia, Polacy potrafili się zjednoczyć i wydobyć się z opresji. Sienkiewicz podzielił bohaterów „Potopu” na dwie jednoznaczne grupy. Jedną z nich są postacie dobre, zasługujące na chwałę, silni patrioci, godni naśladowania. Chociażby główny bohater drugiej części „Trylogii” – Andrzej Kmicic. Jest postacią bardzo bliską czytelnikowi – ma wady, słabości, popełnia złe czyny, ale umie je naprawić. Potrafi się zmienić i osiągnąć szczęście zarówno osobiste, bo odzyskał dobre imię i ożenił się z ukochaną, jak i jako polski patriota, bo wróg został pokonany. Taka kreacja głównego bohatera uzmysławia, że nawet mając wady i słabości można być prawym człowiekiem, prawdziwym patriotą, dla którego ważna jest miłość do kraju oraz Boga. Drugą grupą postaci są bohaterowie źli, potępieni i ponoszący zasłużoną karę. Przykładem może być postać Janusza Radziwiłła. Z dziewiętnastowiecznej perspektywy jest on zdrajcą, człowiekiem niegodnym. Motywami jego zdrady według H. Sienkiewicza były pycha i wielka ambicja zdobycia tronu. Ostatecznie zmarł na atak astmy, a scena jego śmierci jest dramatyczna, długotrwała i bolesna. Radziwiłł umierając wzywa Matkę Boską, szuka w niej ocalenia. Jednak zdrada ojczyzny jest czynem tak niegodnym, że musi ponieść konsekwencje. Śmierć księcia Janusza jest karą za popełnione grzechy. Takie klarowne kreowanie postaci niosło jasny przekaz. Pokazywało jakie wartości należy pielęgnować, jakie postawy naśladować i jakimi drogami kroczyć oraz jakie zachowania są złe i godne potępienia. Idealny Polak to człowiek prawy i szlachetny. To człowiek honorowy, gorący patriota i katolik, gotów do poświęcenia dla ojczyzny i walki o jej wolność.

Jednak wielki zwrot w tematyce narodowościowej, jak już wcześniej wspomniałam, nie był domeną jedynie literatury. Idea „ku pokrzepieniu serc” przyświecała również malarzom z okresu pozytywizmu. Zaczęli oni przelewać na płótno swoją tęsknotę za wolnym krajem oraz pochwałę obywatelskiej postawy. Ukazywali ważne i przełomowe wydarzenia historyczne w dziejach Polski. Cenionym artystom, który reprezentował nurt historyczny był Jan Matejko. Stawiał on sobie za zadanie ukazanie wielkiego znaczenia dawnej Rzeczpospolitej, jej militarnych sukcesów, a także przyczyn jej upadku. Na początku swojej kariery tworzył dzieła, które miały skłaniać do refleksji nad przyczynami upadku kraju. Potem jednak począł przedstawiać wydarzenia będące sukcesami polskiego narodu. Właśnie w tym okresie powstały takie dzieła jak „Bitwa pod Grunwaldem”, „Konstytucja 3 maja”, „Bitwa pod Racławicami” czy "Hołd Pruski". Obraz „Bitwa pod Grunwaldem” przedstawia, w swojej centralnej części, jeden z najważniejszych i zarazem przełomowych momentów grunwaldzkiej batalii – śmierć Wielkiego Mistrza Krzyżackiego, Ulryka von Jungingena, przechylająca szalę zwycięstwa na stronę wojsk polsko-litewskich. Obraz ten jest jednym z najsłynniejszych polskich obrazów. Pokazuje Polaków jako ludzi odważnych, o olbrzymim duchu walki, i co najważniejsze, wygranych. To wydarzenie historyczne pojawiło się również u Sienkiewicza. Bitwa pod Grunwaldem jest punktem kulminacyjnym wątku historycznego w „Krzyżakach”. Konflikt pomiędzy Królestwem Polskim a Zakonem kończy się klęską Krzyżaków i tym samym pokonaniem potęgi Zakonu. „Hołd Pruski” to obraz przedstawiający wielkość Polski, świetność jej kultury i sprawiedliwość jej królów. Uchwalenie konstytucji w czasie sejmu czteroletniego świadczyło o determinacji, uporze, jakim w krytycznych momentach potrafił wykazać się polski naród, aby walczyć o swoje państwo. Celem tych prac, podobnie jak sienkiewiczowskich powieści, była poprawa nastroju i dodanie otuchy. Ponadto obrazy ukazując znane, wielkie postacie historyczne, były również nośnikami wzorców osobowych. Dzieła Matejki uczyły polski naród historii swojego państwa, które niegdyś było wielkie dzięki odwadze i waleczności Polaków. Polaków, którzy potrafili się zjednoczyć i wspólnymi siłami pokonać wroga, gdy zaszła taka potrzeba.

Henryka Sienkiewicza i Jana Matejkę, oprócz tematyki historycznej i intencji dla jakich tworzyli swoje dzieła, łączył jeszcze mistrzowski styl w przedstawianiu postaci i wydarzeń, w taki sposób, aby były atrakcyjne i zrozumiałe dla odbiorcy. Ich prace w  przystępny sposób miały działać na uczucia i skłaniać do refleksji. Obrazy Matejki są pełne dynamizmu, dramaturgii zarówno w aranżacji całych scen, jak i w pozach czy gestach poszczególnych jednostek. Artysta ma zdolność tworzenia  postaci o niezwykle wyrazistych, pełnych ekspresji rysach. Te cechy są osiągnięte przez dynamikę linii konturu, efektowną, intensywną kolorystykę oraz grę światłem. Aby nadać jeszcze większego realizmu prezentowanym wydarzeniom, Matejko precyzyjnie odtwarzania dawne stroje, elementy architektury wnętrz, rozmaite sprzęty i akcesoria.

Tak jak Matejko swoim kunsztem malarskim prezentuje wydarzenia historyczne, tak samo Sienkiewicz buduje akcje i kreuje bohaterów. W „Potopie”, świat fikcji miesza się z prawdziwymi zdarzeniami historycznymi. Dzięki zastosowaniu dat historycznych, pisarz osiągnął urealnienie fabuły i powiązał prywatne losy fikcyjnych postaci z ważnymi wydarzeniami epoki. Aby jeszcze bardziej uwierzytelnić tekst i stworzyć siedemnastowieczny klimat, poeta stosuje wiele archaizmów operując nimi w taki sposób, by treść była zrozumiała dla przeciętnego odbiorcy. Wydarzenia są bardzo dynamiczne, bohaterowie ciągle się przemieszczają, a ich plany ulegają ciągłym zmianom, następują zaskakujące i niespodziewane zwroty akcji.

Pisarstwo Henryka Sienkiewicza i malarstwo Jana Matejki mają ze sobą wiele wspólnego. Zarówno Sienkiewicz, jak i Matejko w swoich dziełach prezentują wydarzenia z historii Rzeczpospolitej, jednak nieco naginając fakty. Ukazywali bowiem jedynie urywki z polskich dziejów, bardziej uwydatniali wielkie zwycięstwa, triumfy. Celem ich twórczości było pokrzepienie rozgoryczonych ówczesną sytuacją serc Polaków, pokazanie, na podstawie wydarzeń historycznych, że jesteśmy narodem walecznym i gotowym do poświęcenia w imię słusznej sprawy. Ponadto ich dzieła, pełne dynamizmu i ekspresji, były nośnikami wzorców osobowych, stanowiły więc narzędzie wychowania patriotycznego.