Powieść Ignacego Krasickiego, wydana w 1776 roku, była pierwszą publikacją tego typu w Polsce. Zapoczątkowała popularność tego gatunku literackiego i pozwoliła mu się wspaniale rozwinąć w XIX wieku.
Powieść ma cechy literatury zarówno przygodowej, awanturniczej, jak i powiastki filozoficznej. Jej głównym bohaterem jest tytułowy Mikołaj Doświadczyński, którego poznajemy u progu jego życia, jako wychowanka przestarzałe szkoły jezuickiej. Wraz z jego edukacją możemy zobaczyć, jak sarmackie pojęcie kształcenia było błędne i szkodliwe dla dziecka. Po przygodach wśród jezuitów Mikołaj trafia w ręce guwernera Damona. Ten wprowadza go w świat zabawy i pustej radości, jeżdżąc z nim wiele po świecie, lecz niewiele go ucząc. Jedyna nowość jakiej się przy nim uczy Mikołaj to sztuka szybkiego nawiązywani romansów, zdobywania serc wybranych kobiet, a następnie łatwego ich porzucania, gdy tylko pojawia się nowa zdobycz. Tak wyedukowany Mikołaj szybko traci swój majątek i musi uciekać przed dłużnikami. W czasie takiego rejsu, statek którym płynie tonie. W ten sposób bohater powieści Krasickiego trafia na wyspę Nipu. Tam przechodzi drugą fazę swojej edukacji. Mędrzec Xaoo pokazuje mu idealne społeczeństwo i przedstawia kodeks etyczny, którym się ono kieruje. W ten sposób w Mikołaju zachodzi zmiana. Zaczyna krytycznie patrzeć na swoje bezproduktywne i zaprzepaszczone lata życia i postanawia dokonać w nim radykalnych zmian. Gdy wraca do Polski chce zorganizować społeczeństwo na kształt tego, które znał z utopijnej wyspy. Jest to jednak jeszcze nie możliwe, ludzie nie są gotowi na tak radykalne zmiany, wciąż myślą tylko o pieniądzach, przyjemnościach, a nie o dobru ojczyzny. Dlatego Mikołaj osiada w swoim rodzinnym dworku w Szuminie i starając się chociaż swoje własne gospodarstwo sformować w nowoczesny sposób, stać się przykładem dla reszty obywateli. gdy wraca do swojego dworku w Szuminie postanawia zaprowadzić wokół siebie nowe porządki.
Powieść Krasickiego stałą się punktem wyjścia dla wielu następnych utworów tego typu. Sam Krasicki natomiast jest jeszcze autorem innej, mniej już popularnej powieści, zatytułowanej "Pan Podstoli".
