Podstawową zasadą epoki oświecenia była krytyka organizacji politycznych oraz społecznych, a także negatywne ocenianie Kościoła i dotychczas obowiązującego systemu edukacyjnego. Za tą postawą kryły się następujące kierunki filozoficzne: racjonalizm, który zakładał, że najważniejszą rolę w odkrywaniu i poznawaniu prawdy odgrywa rozum, oraz kontrastujący z nim empiryzm, głoszący doświadczenie za jedyne źródło poznania. Okres ten odznacza się optymizmem poznawczym, ogromną nadzieją i wiarą w dotarciu do praw kierujących światem i ludźmi oraz przekonanie o konieczności zmiany wzajemnych relacji społecznych. Wszystko to składało się na narodzenie potrzeby powszechnego nauczania i rozpowszechniania utylitaryzmu, czyli pracy na rzecz innych ludzi. Równie istotną ideą epoki, autorstwa Rosseau, była ochrona praw człowieka oraz życie w szczęściu zgodnym z prawami natury. Jeszcze przed epoką oświecenia ludzie podjęli walkę o zreformowanie państwa polskiego. Jednym z nich był Stanisław Konarski, który w pierwszej połowie XVIII w. dokonał reformy szkół pijarskich, za co otrzymał od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego medal z wyrzeźbionym specjalnie na jego cześć napisem o następującej treści: "temu, który odważył się być mądrym" ("Sa pere auso"). W najwcześniejszym okresie oświecenia z pomysłami odnowienia stosunków państwowych wystąpił publicysta Stanisław Leszczyński w rozprawie, pt.: "Głos wolny wolność ubezpieczający". Drugim ważnym działaczem oświecenia był ks. St. Konarski, który swoje poglądy na temat państwa polskiego wyraził w dziele, pt.: "O skutecznym rad sposobie". To on, jako pierwszy dopominał się o ograniczenie używania liberum veto oraz poddaństwa osobistego chłopów. Konarski sprzeciwiał się nadużywaniu przez polski parlament prawa sprzeciwu wobec proponowanej uchwały. Twierdził, że liberum veto powinno być używane tyko raz wobec jednej ustawy.

Czas pierwszego rozbioru Polski okazał się okresem największego kryzysu i rozmyślania nad dalszym losem narodu. Ogromny rozkwit przeżyła wtedy publicystyka, rozwijająca się najintensywniej w epoce Sejmu Czteroletniego. Autorzy publikacji starali się zaproponować reformy, które uzdrowiłyby kraj. I tak wysuwali wnioski o stworzenie państwa humanitarnego, w którym szanowano i chroniono by prawa człowieka, dbano by o dobra narodu. Główne idee zawarte w tekstach to przede wszystkim hasła wolności, równości i braterstwa. Największymi pisarzami XVIII w. okazali się Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj i Franciszek Salezy Jezierski. Pierwszy z nich w swoich dziełach, pt.: "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" oraz "Przestogi dla Polski", zaproponował program odbudowy państwa oparty na doktrynie oświeceniowej. Zgodnie z duchem epoki największą wagę przywiązywał Staszic do wykształcenia, czyli do reformy szkolnictwa i wychowania młodzieży tak, aby szanowali pracę, dbając zawsze o dobro całego kraju. Zdecydowanie przeciwstawiał się używaniu prawa liberum veto i domagał się wprowadzenia dziedziczności tronu polskiego. Chciał, aby w sejmie swoje miejsce mieli przedstawiciele wszystkich grup społecznych, w tym także mieszczaństwa. Jeżeli chodzi o kwestie wojskowe to żądał wzmocnienia i unowocześnienia polskiej armii, która utrzymywałaby się z podatków płaconych na jej rzecz przez szlachtę. Wysokość tego podatku zależałaby od wielkości dóbr ziemskich szlachcica. Staszic proponował również zamianę stosunków pańszczyźnianych. Chciał, aby chłopi płacili czynsz lub odrabiali tzw. "pracę wydziałową", czyli taką, która miałaby ściśle określony zakres. W ten sposób zlikwidowano by wyzysk chłopów przez ich panów. Był zwolennikiem uprzemysłowienia państwa oraz urbanizacji miast i rozwoju handlu. Największym problemem dla niego była grupa magnatów, w których działaniach upatrywał przyczyn upadku kraju. Zdaniem Staszica, zburzyli oni polski parlament, zatracili szacunek dla prawa, i co najgorsze, to oni wprowadzili obce wojska do kraju. Magnateria zawsze stała za wszelkimi kłótniami i sporami na sejmikach. Ona nauczyła szlachtę egoizmu, podstępnego zachowania, prywaty. Obelgi wysłane pod adresem panów są najlepszym dowodem pasji pisarskiej Staszica, który poprzez pisma dał wyraz swojemu oburzeniu i goryczy.

Kolejnym publicystą był Hugo Kołłątaj, działacz Stronnictwa Patriotycznego. Wyraził on swoje poglądy w utworze, pt.: "Do Stanisława Małachowskiego...Anonima listów kilka" oraz w "Poprawie politycznym narodu polskiego". W publikacjach tych zawarł projekt przemian, które uważał za niezbędne dla uzdrowienia państwa. Chciał znieść liberum veto i domagał się powszechnego opodatkowani. Podobnie jak Staszic, chciał podnieść znaczenie mieszczaństwa i wprowadzić jego przedstawicieli do sejmu. Opowiadał się za uwolnieniem chłopów z jarzma szlachty.

Natomiast Franciszek Salezy Jezierski okazał się największym radykałem. W dziele, pt.: "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego", ironicznie i zjadliwie oburza się przeciwko traktowaniu przez panów poddanych, jak rzecz. Przecież chłop to także człowiek i zarówno on jak i mieszczanie, powinni mieć większe prawa.

Wszystkie wyżej opisane głosy nie poszły na marne. Wysiłek publicystów i ich postawy doprowadziły do powstania pierwszej konstytucji, zwanej Konstytucją 3 Maja. Stała się ona największym świadectwem przemiany w narodzie polskim.