Tematyka rustykalna jest jedną z najczęściej pojawiających się w twórczości poetów renesansowych. Słowo RUSTYKALNY (z łac. rusticus - wiejski, od rus - wieś) - wiejski, chłopski, wieśniaczy. W utworach o tej tematyce człowiek jest zawsze przedstawiony jako żyjący w zgodzie z naturą i jej rytmem. W renesansie do tematyki rustykalnej najczęściej sięgali: M. Rej, J. Kochanowski czy Sz. Szymonowic.

Mikołaj Rej (1505 - 1569) temat wsi poruszył w utworze pt. "Żywot człowieka poczciwego" (1558), umieszczonym w zwierciadle". Autor ujawnia tu swój pogląd na świat ze stanowiska świeckiego. Wyraźnie zaznacza się tu renesansowe umiłowanie życia i wrażliwość pisarza na urodę świata.

Bohaterem utworu uczynił Rej szlachcica - ziemianina, człowieka prostego, żyjącego w zgodzie z naturą i jej prawami. Jego życie, tak jak rok przyrodniczy, dzieli się na cztery etapy (analogicznie do pór roku), cztery, kolejne fazy życia (wiosna, lato, jesień, zima). Człowiek poczciwy to dobry gospodarz, dbający o swoją ziemię, obejście, gospodarstwo i rodzinę. Jest przywiązany do wsi i życia na niej. Dbając o nią, jednocześnie czerpie z niej korzyści. W tym utworze Rej daje wyraz przekonaniu, że powołaniem człowieka renesansowego jest życie zgodne z naturą.

"Żywot człowieka poczciwego" napisany jest prozą, często urozmaicona wycieczkami niestrudzonego moralisty, który niejednokrotnie bierze górę nad gawędziarzem i bystrym obserwatorem życia i obyczajów szlacheckich na wsi. Rej pomija w utworze wszystko, co dzieje się poza opłotkami wiejskimi, przydaje wagi sprawom codziennego bytowania. Żywot przenika atmosfera renesansowej afirmacji świata i jego spraw, wyrażonej znakomitą prozą, niejednokrotnie sięgająca wyżyn prawdziwej poezji.

Warto zaznaczyć, że utwór reja należy do literatury parenetycznej, czyli pouczającej, moralizatorskiej, dającej wskazówki jak żyć.

Nieco inaczej temat wsi traktuje J. Kochanowski (1530-1584) w "Pieśni świętojańskiej o sobótce". Przede wszystkim, w przeciwieństwie do "Żywota…" napisana jest językiem poezji i należy do gatunku sielanki.

SIELANKA (idylla, bukolika, ekologa) - gatunek literacki obejmujący utwory o tematyce zaczerpniętej z życia wiejskiego, najczęściej idealizowanego.

Kochanowski w swoim utworze nawiązuje do motywu arkadyjskiego, wieś prezentuje czytelnikowi jako krainę wiecznej szczęśliwości, dostatku i dobrobytu.

"Pieśń…" wykonywana jest przez dwanaście panien, które opowiadają o życiu na wsi, odpoczynku po pracy, wychwalają taniec, nawiązują do pieśni miłosnych. Ostatnia ze śpiewających panien chwali życie na wsi śpiewając:

Wsi spokojna, wsi wesoła!

Który głos twej chwale zdoła ?

Kto twe wczasy, kto pożytki ?

Może wspomnieć za raz wszytki?

Autor uważa, że życie na wsi owocuje w dostatek i dobrobyt, jest spokojne, sprzężone z rytmem natury.

Gatunek sielanki rozwijał także w późnej fazie renesansu Szymon Szymonowic (1558-1629). Jest on autorem zbioru 20 sielanek, utworów poetyckich poprzedzonych dedykacja dla M. Wolskiego, wydanych w 1614 r. w Zamościu. Sielanki adresowane są do współczesnych autorowi, i są wyrazem jego aktywnej, moralistycznej postawy wobec ludzi i świata. Oparte na renesansowym uznaniu harmonijnego porządku natury, przepełnione afirmacją współczesnej poecie rzeczywistości. W zbiorze tym zamieszczona jest sielanka pt. "Żeńcy". Uwypukla w niej negatywne cechy - ludzi, obyczajów, życia społecznego i polityki.

"Żeńcy" z punktu widzenia cech gatunku jest sielanką nietypową, bo przedstawia pracę pańszczyźnianą i daje nam obraz chłopskiej niedoli. Ukazał tu Szymonowic dramatyzm konfliktu między właścicielem ziemskim a jego pracownikami. O całej sytuacji dowiadujemy się z dialogu prowadzonego przez dwie robotnice folwarczne - Oluchnę i Pietruchę. Ostrość obrazu zarysowanego przez autora, łagodzi wiara w możliwość zmiany obyczajów Starosty - niezgodnych z prawami natury.

O sielankowym charakterze utworu Szymonowica decyduje zatem nie temat, ale sposób jego ujęcia i rola pieśni ludowej, w utworze wykonywanej przez Pietruchę ( "Słoneczko, śliczne oko…"). Autor wyraża w utworze odwieczną wiarę w pierwotna i zawsze obecną w człowieku dobroć.

Ze schyłkiem epoki, który przypada na lata 80-te XVI wieku związana jest postać Piotra Skargi (1536-1612) hagiografa i kaznodziei. Za najwybitniejsze jego dzieło uznawane są "Kazania sejmowe" (1597). Skarga znany był jako ten, który potrafił przepowiedzieć losy kraju i właśnie w tym dziele, zapisanym w formie ośmiu kazań, groził zagładą ojczyzny, jeśli nie nastąpi moralne i polityczne odrodzenie Rzeczypospolitej. Zdecydowanie krytykował w nich anarchie panującą w kraju, szlachtę, ośmieszał ją i piętnował jej wady. Był zwolennikiem wzmocnienia władzy królewskiej.