Zanim przejdę do omówienia utworów, w których ukazany jest wizerunek Sarmaty, czyli do szczegółowej analizy utworu Paska i Potockiego zacznę chyba od jednej z najważniejszych rzeczy od zdefiniowania pojęcia sarmatyzm i określenia cech zarówno pozytywnych jak i negatywnych jakimi obdarzony był Sarmata.

Szlachta polska żyjąca na przełomie XVII i XVIII wieku była przekonana , że pochodzi ona od starożytnego rodu Sarmatów.

Cechowało ją poczucie narodowej potęgi, świadomość tradycji . Nieodłączną cechą mentalności barokowej była duma. Niestety zbiegiem czasu pojęcie sarmatyzmu zaczęło nabierać zabarwienia negatywnego. Całość zachowanie , obyczaje i kultura szlachty zaczęła się kojarzyć z zacofaniem, nietolerancją, zabobonnością, dewocja.

Jeśli chodzi om próbę zdefiniowania pojęcia Sarmatyzm to nie jest to zadanie proste, bowiem sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Pod terminem tym kryje się zarówno obyczajowość i kultura jaka panowała w Polsce od końca XVI wieku do ostatniego rozbioru Rzeczpospolitej. Termin ten wiąże się także z takimi wyrazami trybu życia jak i mentalności współczesnej szlachty:

  • rubaszność
  • bujność i rozkwit obyczajów i tradycji

Pojęcie to jest także wyrazem ideologii wyznawanej przez szlachtę. Uważała ona że szlachta zajmuje specjalne miejsce w dziejach Rzeczpospolitej. Argumenty przez nią wytaczane to:

    • wywodzą się ze starożytnego rodu Sarmatów
    • są spadkobiercami rycerzy- ziemian
    • stał się obrońcą wiary określał się mianem przedmurza chrześcijaństwa

Szlachcic - Sarmata był zagorzałym patriotą. Dawał temu wyraz poprzez :

    • negatywny stosunek do cudzoziemszczyzny,
    • był niezwykle związany ze swoimi rodzinnymi tradycjami
    • szanował i pamiętał o dawnych obyczajach

Twórcy w których utworach ukazany mamy wizerunek Szlachcica- Sarmaty:

Jan Chryzostom Pasek:

Jan Chryzostom Pasek w "Pamiętnikach" przedstawia trudy życia w wojskowym obozie. Szlachcic ukazany jest tutaj jako zawadiaka, który dba wyłącznie o własne interesy. Gorący temperament jest przyczyną częstych bójek i pijatyk Co gorsza nie ma za to żadnej kary

W drugiej części w swoich "Pamiętników" mamy przedstawienie typowego ziemianina. Cechy typowego ziemianina autor przedstawia na własnym przykładzie. Mamy tu opis zwyczajów, przesądów jakie panują wśród szlachty. Ponad to przedstawia Pasek zamiłowanie do zabaw, uroczystych przemówień a także do biesiad i przepychu. Przedstawia w opozycji do tych zamiłowań brak ochoty i zamiłowania do wiedzy i jej zdobywania.

"Pamiętniki" które napisane były koło roku 1690, podzielone są na dwie części. Pierwsza część przedstawia opis wypraw i tułaczki wojennej autora, druga natomiast ukazuje paska jako pędzącego spokojny żywot na roli - gospodarza.

W pamiętnikach opisuje on swoje wielkie zasługi a także czyny wojenne opisuje walkę ze

Szwedami, a także rokosz Lubomirskiego, i odsiecz Wiednia. Dwa wymienione wydarzenia ukazane są z perspektywy nie obserwatora ale jest to powielenie relacji innego uczestnika.

Według opisów Paska szlachcic Sarmata jawi się nam jako dzielny i waleczny żołnierz. Nie walczy on jednak dlatego, że ma na sercu los ojczyzny ale dlatego że wojna przynosi mu zysk i ogromne dobra materialne jakie pochodzą z łupów. Podróże odbywa dlatego że go one interesują, budzą w nim ciekawość.

W utworze tym w części pierwszej mamy także opis udziału Paska we Mszy Świętej. Wziął w niej udział nie zmazawszy krwi ze swoich rąk.

Pasek jawi się jako zawadiaka, częsty uczestnik zabaw i pojedynków. Opisuje ucztę u Jasińskiego podczas której

Autor pojedynkował się z innym szlachcicem Nurzyńskim. Jest to kolejny dowód na to że Pasek jest osoba chytra przebiegłą ale i tchórzliwą. Postanawia w końcu zmienić tryb życia i osiąść na stałe na wsi i zająć się gospodarką. Rozpoczyna poszukiwania kandydatki na żonę. Te opisy znajdują się już w części drugiej pamiętników. Ponad to druga część tego dwu częściowego utworu jest obrazem życia ziemskiego jaki wiódł Pasek. Jest on tu ukazany jako typowy przedstawiciel Sarmatów. Ma takie cechy jak pijaństwo, lenistwo, zabobonność. Język którym zostały napisane pamiętniki jest niezwykle barwny żywy ale i także potoczny.

Wskazuje to na zamiłowanie Paska, do tworzenia gawęd.

Wacław Potocki:

Jednym z tych twórców był Wacław Potocki. Głosił on wszelkie reformy. Był typowym głosicielem zasad wyznawanych przez szlachtę. Krytyce poddawał jedynie realizację zasad wyznawanych przez Sarmatów a nie samą ideologię.

Jego utwory to:

  • "Pospolite ruszenie" utwór przedstawia oburzenie gnuśnej i niezdyscyplinowanej szlachty, gdy rotmistrz próbuje wyrwać ich ze snu i poprowadzić do walki.
  • "Zbytki polskie" w utworze tym Potocki potępia życie do którego dąży i jakie wiedzie szlachta. Neguje wystawność i chęć bogacenia się i nie zwracanie uwagi na los kraju. Autor widzi niechybny upadek Polski.
  • "Transakcja wojny chocimskiej" jest to utwór o charakterze diariusza. Jest to chronologiczny zapis wydarzeń bitwy z Turcją. Potocki w tym wierszu ma nadzieję, że patriotyzm Polaków i siła Opatrzności pomogą i Polska nie upadnie. Wskazuje na problemy które nękają państwo i przyczyny kryzysu. Jest to przede wszystkim zaniedbanie rycerstwa i rzemiosła wojennego. W diariuszu tym odnaleźć możemy także krytykę stosunków feudalnych a zwłaszcza relacji szlachcic - chłop.

Cechy jakimi charakteryzował się typowy szlachcic Sarmata bardzo często odnaleźć możemy w współczesnych ludziach. Lata jakie nas dzielą od epoki baroku nie wpłynęły na fakt, że zmieniliśmy się my sami. Sarmatyzm mocno w nas tkwi i nie wiele się z tych cech zmieniło co niestety nie nastraja zbyt optymistycznie, zważywszy na tragiczny finał jakim zakończyła się epoka szlachecka w Rzeczpospolitej.