Motyw vanitas (przemijania) w literaturze i sztuce

Motyw vanitas, czyli przemijania, to rzecz nieuchronnie związana z naszym życiem. A jednak rozmyślania nad tym, co się kojarzy ze słowem vanitas, marność czy przemijanie, wcale nie musi oznaczać tylko negatywnych skojarzeń. I to też dostrzegają twórcy literatury. 

Motyw vanitas - rodowód biblijny

Pojęcie vanitaswywodzi się z Biblii, gdzie umieszczone jest w Księdze Koheleta. Stwierdzenie vanitas vanitatum et omnia vanitas (marność nad marnościami i wszystko marność)przejawia się tam około dwadzieścia razy, gdyż cały tekst ma służyć temu, by uzmysłowić ludziom, że to, do czego tak bardzo się przywiązują, najczęściej bywa rzeczą marną. Sława, mądrość, bogactwo, uroda i natura to gonienie za wiatrem. Jedynym pewnikiem jest Bóg i to czyni oczywistym, na czym człowiek powinien opierać swe życie.

Motyw vanitas w literaturze - pesymistycznie

 W epokach, których tło było burzliwe, a w związku z tym życie ludzkie niepewne, szczególnie często przewija się motyw vanitasw ujęciu nastawionym na negację przywiązywania się do wartości znikomych, a tak przez ludzi pożądanych. 

Wielki Testament, Francois Villon- twórca o bardzo barwnym życiorysie, gangster, który poznał życie z najbarwniejszych stron, znajdując się u jego niezbyt chlubnego finału, wspomina cały szereg pięknych pań, zarówno tych, wśród których mijało jego burzliwe życie, jak i tych, które mógł tylko podziwiać z daleka albo jedynie o nich słyszeć. Wyliczając je, raz po raz pyta z żalem: Ach, gdzież są niegdysiejsze śniegi?Wszystkie z wymienionych kobiet umarły, uroda ich przeminęła, sława przyblakła.O żywocie ludzkim, Jan Kochanowski- częściej pogodnie nastawiony do świata Kochanowski, w tym akurat utworze pozwolił sobie na chwilę zasępienia. Cały szereg dóbr ziemskich jest skazany na przemijanie i myśl o tym zdaje się nie znajdować żadnej pozytywnej przesłanki. O ile bowiem w Księdze Koheletabyła mowa o Bogu wprowadzającym w życie ludzkie pewność i wsparcie, o tyle u Kochanowskiego finał życia ludzkiego wygląda w sposób przygnębiający: Naśmiawszy się nam i naszym porządkom,/Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom.O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego, Mikołaj Sęp-Szarzyński- w bardzo posępnym i dramatycznym utworze, którego tytuł w zasadzie wszystko mówi o treści, Mikołaj Sęp-Szarzyński dramat ludzkiego życia niweluje jedynym pozytywnym jego aspektem; Bogiem, w którym leży nadzieja na szczęśliwsze życie po śmierci.Hamlet, Wiliam Szekspir- w swym gorzkim monologu o długim, potulnie przecierpianym życiu, książę duński wymienia całą litanię negatywów, którymi nas chłoszcze i znieważa czas. Niestety, nie ma w całym tym zbiorze powodów do gorzkich rozmyślań, ani jednej wątłej nitki nadziei. Nie ma mowy o Bogu, a to, co nam zgotował, jest niejasne. Jest jedynie lęk: Obawa przed tym, co będzie po śmierci,/Przed nieobecną w atlasach krainą,/Skąd żaden jeszcze odkrywca nie wrócił.Panny z Wilka, Jarosław Iwaszkiewicz - główny bohater opowiadania, Witold Ruben, w chwili dość szczególnej w życiu, po latach powraca do Wilka. To miejsce, gdzie przeżył pierwsze chwile romantycznych uniesień, rozkochany i emocjonalnie pobudzany przez kolejne siostry z rodziny zamieszkującej ten majątek. Ale powrót jest bolesnym rozczarowaniem - nie ma szansy na uchwycenie dawnych wrażeń, młodość, a wraz z nią świeżość i miłość odeszły, choć Witold spotyka, oprócz jednej, wszystkie siostry z Wilka. Ach, gdzież są niegdysiejsze śniegi...- mógłby powtórzyć bohater Iwaszkiewicza za Villonem, wracając z nieudanego wypadu, by gonić swą młodość i miłość.Ja minę..., Halina Poświatowska - śmiertelnie chora, przez całe swe krótkie życie lękająca się jego końca poetka, koniuguje: Ja minę, ty miniesz... Mijasz, mijam, mija...- najboleśniejsze jest to, że każdy tak samotnie. Jedne, co jest stałe - to wiatr. Poetka nie widzi żadnego remedium na nieuchronne, zatem jej utwór emanuje po prostu smutkiem.

Motyw vanitas w literaturze - bardziej pogodnie

Czasami da się znaleźć w fakcie przemijania coś, z czego można czerpać pociechę.

Pieśń XIX, Ks.II, Jan Kochanowski- w tzw. Pieśni o dobrej sławie Jan Kochanowski stwierdza, że faktem jest - wszystko musi przeminąć, nic na to nie potrafimy poradzić. Nie oznacza to jednak, że życie ludzkie nie ma sensu. Warto starać się, ponieważ musi zniszczeć ciało,/Aby imię przynajmniej po nas tu zostało- i w tym miejscu poeta podsuwa racjonalne sposoby na to, jak można zyskać nieśmiertelność, wykorzystując dary, jakie dostaliśmy na ziemi. 

Pieśń IX, Nie porzucaj nadzieje, Jan Kochanowski- w tej pieśni Jan Kochanowski szczególnie podkreśla przemijalność wszystkiego, co jest na tym świecie, co podkreśla widok zmieniających się nieustannie pór roku. A jednak nieustanna zmienność losu, to że Nic wiecznego na świecie:/Radość się z troską plecie, nie oznacza, że należy popadać w smutek i przygnębienie - jeżeli przemija to, co kochamy, przemija i to, z powodu czego cierpimy. Poza tym w tym utworze Kochanowski wskazuje oparcie: Siła Bóg może wywrócić w godzinie;/A kto mu kolwiek ufa, nie zaginieNic dwa razy się nie zdarza, Wisława Szymborska - noblistka zauważa niepowtarzalność, a przez to nieuchwytność wszystkich zjawisk. Jednakże nie nakłania jej to do przyjęcia tonu rezygnacji. Jej wiersz emanuje nawet spokojną pogodą ducha. Bo oznacza to po prostu, że każdą chwilą należy żyć intensywnie - w tak krótkim życiu szkoda czasu na złe chwile, zatem nie warto tracić go na troski.Śpieszmy się..., Jan Twardowski - Tylko to co nieważne jak krowa się wlecze- mówi poeta w swym utworze. Najistotniejsze mija bardzo szybko, a każda nasza pewność jest niepewna. Tymczasem wobec tej sytuacji my kochamy wciąż za mało i stale za późno. W tej sytuacji można czynić tylko jedno: Spieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą - to zdanie klamrowo otwiera i zamyka cały utwór. 

Motyw vanitas nie tylko w literaturze

Motyw vanitaspojawia się oczywiście i w malarstwie. Średniowieczne tańce śmierci, rozliczne barokowe martwe natury pełne symbolicznych przedmiotów, pośród których poczesne miejsce należy przyznać portretom więdnących kwiatów, szkło symbolizujące kruchość, czaszki w sposób dobitny przywołujące wspomnienie o tym, że cała reszta znajdująca się na obrazie jest skazana na śmierć - wszystko to służy wyrażeniu myśli: do czegokolwiek się tu przywiązaliście, przeminie. 

Dobitny obraz Salvadora Dali Trwałość pamięcize sławetnymi więdnącymi zegarami też jest wyrazistym odniesieniem do kwestii przemijania w ludzkim życiu.