Działania symbolistów określić można próbą nazywania tego, co nienazwane, niewyrażalne, co należy do sfery metafizyki i nie jest dostępne typowemu, racjonalnemu pojmowaniu. Symboliści eksponują świat wewnętrzny, duchowy - niezbadany, niezgłębiony, tajemniczy i niejasny. Stąd wypływa potrzeba uciekania się do symbolu, którego istotą jest drugi sens, niebezpośredni, ukryty, sugerowany oczywistym. Jest to bardzo przydatny środek ekspresji, który pozwala wyrazić właściwie wszystko: uczucia, kompleksy, pragnienia - "co się komu w duszy gra, co kto w swoich widzi snach". Jest to jeden z dominujących chwytów w literaturze Młodej Polski i całej Młodej Europy. Symbol charakteryzuje otwartość na różne interpretacje i odczytania, ponieważ jest niejednoznaczny w przeciwieństwie do alegorii. Literatura - także poezja przełomu wieków XIX i XX pełna jest symbolicznych postaci, obrazów i rekwizytów. Symbolizm na gruncie francuskiej poezji wyznaczają dwa nazwiska: Baudelaire i Rimbaud.
"Statek pijany" to niezwykły, szalony poemat stworzony przez Jeana Arthura Rimbauda. Podmiot liryczny utożsamia się z bohaterem wiersza, którym jest statek. Śledzimy podróże, przygody, doświadczenia i przeżycia. Jego los, mimo iż samotny jest bardzo bogaty i pełen ciekawych odkryć, momentami egzotycznych spotkań. Ale takie życie nie daje spokoju, bo wewnątrz czai się tęsknota za domem, za Europą. Wolność jest tutaj ukazana jako najwyższa wartość i podstawowe prawo każdego człowieka, ale także jako coś, co nie przynosi całkowitego zaspokojenia, bo człowiek oprócz potrzeby swobody, niezależności, ma zakorzenione także pragnienie przystani, bezpiecznego portu, spokoju. Są to przeciwstawne pragnienia, toczące walkę we wnętrzu człowieka. Statek - człowiek cieszy się wolnością, jak osoba w stanie upojenia alkoholowego. Ale ten stan mija. A po szaleństwie przychodzi pragnienie przeciętności, zwyczajności, tęsknoty nawet za błotnistą kałużą, symbolizującą proste, szare, pełne nudy i rutyny życie.
"Albatros" to jeden z najpiękniejszych utworów Charlesa Baudelaire'a, w którym poeta podejmuje temat losu artysty. Ptak symbolizuje jednostkę wybijającą się ponad tłum, wyróżniającą się posiadaniem skrzydeł i możliwością latania. Ale ten wielki dar, dla żyjącego wśród ludzi wybrańca bogów staje się przekleństwem, przyczyną ośmieszania. Tak jest i z artystami, którzy w niekorzystnych warunkach nie potrafią rozwinąć swoich możliwości, nie umieją wzbić się i ulecieć na skrzydłach sztuki. Skrzydła, które były ich wyznacznikiem, są marnowane, stają się balastem, niepotrzebnym ciężarem, przyczyna inności, odrzucenia.
W Polsce symbolistami (przynajmniej przejściowo) nazywa się Leopolda Staffa i Jana Kasprowicza.
Młodopolscy artyści byli wyjątkowo otwarci na prądy europejskie - światopoglądowe i literackie. Stąd częste inspiracje postaciami, utworami i nurtami, rodzącymi się poza granicami kraju. Efektem był między innymi tak zwany przełom modernistyczny w twórczości Kasprowicza, u którego bodajże najwyraźniej widać fascynację głównymi nurtami ówczesnej literatury. Zainteresowanie Kasprowicza symbolizmem widoczne jest w cyklu sonetów: "Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach". Utwór zbudowany został na zasadzie zestawienia kwitnącego krzewu róży i próchniejącej limby. Są to opozycyjne symbole, których zbliżenie ma zobrazować istotę życia: róża jest tutaj znakiem młodości, piękna, siły, zaś limba przypomina o starości, kruchości, przemijalności człowieka.
Dowodem oddziaływania symbolizmu na literaturę polską jest także utwór "Kowal" Leopolda Staffa. Kowal jest symbolem człowieka, który sam tworzy siebie, który swoją konsekwentną pracą i "wolą mocy" decyduje o sobie.
Symbolizm bardzo silnie kształtował obraz literatury polskiej i francuskiej przełomu XIX i XX wieku. Doprowadziło to nawet do prób nazywania tej epoki Symbolizmem.
