Literacka Nagroda Nobla jest wyróżnieniem Szwedzkiej Akademii od 1901 roku. Kandydatów do niej zgłasza się w różny sposób. Może się to odbyć za udziałem poprzednich laureatów, członków podobnych akademii z innych państw, profesorów literatury i historii literatury z uczelni wyższych, przewodniczących związków literackich, PEN-klubów z całej kuli ziemskiej oraz samych członków Szwedzkiej Akademii. Kandydatury są przyjmowane do końca stycznia a ich liczba sięga najczęściej 500. Potem następuje ich selekcja , na drodze której już przed wakacjami pozostaje od 5 do 8 twórców. Wrzesień jest miesiącem ,kiedy wybiera się zwycięzcę a jego nazwisko ogłaszane jest w następnym miesiącu, zawsze w czwartek. Za najważniejsze kryteria uważa się ponadczasowe, ogólnoludzkie przesłanie dzieła, obecność wzniosłej, ważnej dla ludzkości idei, stronę artystyczną i wszechstronność pisarza oraz jego postawę moralną , która jest w jego sztuce propagowana.
W historii tego wyróżnienia tylko raz zdarzyło się, iż została ona przyznana pośmiertnie, siedem razy nie było żadnego laureata (lata 1914, 1918, 1945 oraz 1940), a cztery razy przyznano ją podwójnie ( dwóm osobom w tym samym roku). Na polskiej liście nagrodzonych znajdują się: Henryk Sienkiewicz, Władysław Reymont, Czesław Miłosz i Wisława Szymborska.
HENRYK SIENKIEWICZ- zdobył Nagrodę Nobla jako pierwszy z nich, w 1905 roku.
Jest on jednym z najwybitniejszych polskich twórców powieści i noweli, którego traktuje się co więcej jako jednego z najpoczytniejszych pisarzy w skali światowej. Sienkiewicz urodził się 5 maja 1846 roku w Woli Okrzejskiej (Podlasie), zmarł zaś 15 listopada 1916 roku w Vavey w Szwajcarii. Charakterystyczne dla jego utworów są plastyczność opisów, bogactwo i kunszt językowy, frapująca akcja, zawierająca często motywy sensacyjne oraz wyrazistość i barwność bohaterów. Jednym z największych sukcesów jest stworzony przez niego cykl powieści historycznych opowiadających o Polsce wieku XVII. Jest nią trylogia, na którą składają się "Ogniem i mieczem", " Potop", "Pan Wołodyjowski" a także "Krzyżacy" z akcją osadzoną w czasach panowania Władysława Jagiełły , powieść z czasów Nerona "Quo vadis" ( ta zapewniła mu Nobla). Jest on także autorem znanych nowel, np." Szkice węglem", "Bratek zwycięzca", " Latarnik", "Janko Muzykant", "Za chlebem", "Listy z podróży do Ameryki" oraz powieści współczesnych, np. "Bez dogmatu", "Rodzina Połanieckich" i powieści dla młodzieży "W pustyni i w puszczy".
Noblem pisarz został uhonorowany w 1905 roku za powieść "Quo vadis". Uzasadniano wybór tym , iż otrzymał nagrodę za "wybitne osiągnięcia w dziedzinie eposu" i , co podkreślił jeden z członków jury, "rzadko spotykany geniusz, który wcielił w siebie ducha narodu". W swoim odczycie podczas odbierania nagrody stwierdził, że pomimo tego ,iż Polska dla wielu jest krajem martwym i pogrzebanym, to jednak dzięki jego nagrodzie dała ona wyraz swojej siły przetrwania i woli zwycięstwa. Autor napisał ją w roku 1896 i prawie od razu stała się bestsellerem tamtejszych czasów i roku 1905, kiedy też ją nagrodzono. Przetłumaczono ją na ponad 200 języków świata, pojawiły się jej ogromne ilości wydań oraz dużo adaptacji filmowych i teatralnych. Padały tę słowa krytyki w stosunku do niej, stwierdzające , że nie dorównywała ona trylogii. Pomimo tego faktu to właśnie ten utwór został uhonorowanym Literacką Nagrodą Nobla. Konstanty Wojciechowski powiedział w 1917 roku, iż ""Quo vadis" jest niepospolitym dziełem sztuki, ale równocześnie hymnem wyśpiewanym na cześć bohaterstwa ducha, miłości ludzi, miłości jako prawa i najwyższego przykazania." A Ewa Szonert, wtórując mu, dodała, że powieść Sienkiewicza "ukazuje wreszcie w przepięknej formie prawdę o tym, że okrucieństwo i zbrodnie, zło i nienawiść nie mogą zapanować nad światem, jeśli przedstawi się im potęga szlachetności, miłości i dobra."
Istotny jest temat powieści, który bliski jest nie tylko jednemu narodowi i jego historii, ale także prawie wszystkim chrześcijanom. Powieść traktuje o prześladowaniach, jakie spadły na pierwszych chrześcijan w starożytnym Rzymie. Pokazał także zderzenie dwóch epok- kończącego się już antyku i rozpoczynającego swój żywot chrześcijaństwa. Ukazanie czasów panowania Nerona, miało na celu nadanie dziełu charakteru uniwersalnego, stworzenie epopei chrześcijańskiej.
Archiwa Szwedzkiej Akademii Literatury potwierdzają fakt, iż nagroda dla polskiego twórcy za "Quo vadis" była spowodowana nie tylko nią samą. Uzasadnienie zawierało stwierdzenie : "za wybitne zasługi jako pisarza epickiego oraz za dumę narodową, dzięki której świat dowiedział się, że Polska jest nadal narodem należącym do wspólnoty państw chrześcijańskich."
Decyzję tę poparł także fakt popularności książki na całym świecie. W momencie kiedy autor odbierał za nią nagrodę ,jej nakłady były prawie milionowe. W trakcie uroczystości wręczenia wyróżnienia, Karl Wirsen powiedział : "Pan Henryk Sienkiewicz jest wiernym synem i wyrazicielem dążeń swego narodu, a jego dzieła cechuje służba ojczyźnie, wierze i cnocie ." Sienkiewicz otrzymał 138 tysięcy koron szwedzkich, z czego od razu 5 tysięcy przeznaczył dla Szweda, który podejmie się popularyzowaniu literatury polskiej.
Następnie odbył się obiad na część Sienkiewicza, w czasie którego pojawiły się dwa wystąpienia po łacinie- jedno Alfreda Jensensa ( to on otrzymał stypendium od Sienkiewicza, w postaci wyżej wspomnianych 5 tysięcy koron) i drugie, ambasadorów Rosji i Prus, którzy złożyli hołd Sienkiewiczowi jako pisarzowi.
Oto fragment z przemówienia Henryka Sienkiewicza :
"Wszystkie narody świata idą w zawody o tę nagrodę, którą otrzymałem. Myślę, że wysoki areopag, który tę nagrodę przyznaje i dostojny monarcha, który ją wręcza, wieńczą nie tylko poetę, ale zarazem i naród, którego synem jest ów poeta."
WŁADYSŁAW REYMONT otrzymał Literacką Nagrodę Nobla 1924 roku.
Pisarz urodził się 7 maja 1867 roku w Kobielach Wielkich ( gubernia piotrkowska) , zmarł zaś 5 grudnia 1925 w Warszawie. Był pisarzem i nowelistą , który w swych utworach z dbałością asymilował tradycje realistycznej prozy epickiej i elementy naturalizmu. Powieści "Komediantka" i "Fermenty" ukazują obraz prowincjonalnych środowisk aktorskich i urzędniczych, natomiast jego "Ziemia obiecana" przedstawia w sposób naturalistyczny panoramę społeczności przemysłowej Łodzi. Jest także autorem trylogii historycznej " Rok 1794" i wielkiej powieści epickiej "Chłopi" ( za nią otrzymał Nobla) i mnóstwa opowiadań i reportaży.
Reymont nagrodzony został Noblem w 1924 roku za wybitny epos narodowy, powieść "Chłopi". Jeden ze złośliwych dziennikarzy amerykańskich napisał o tym wydarzeniu: "Było dwóch głównych kandydatów do nagrody - Stefan Żeromski i Władysław Reymont, ponieważ jednak większość Polaków wolała Żeromskiego, jurorzy wybrali Reymonta". Ciężka choroba uniemożliwiła pisarzowi osobisty odbiór nagrody, który zmarł rok później, mając 58 lat, do czego w dużej mierze przyczynił się jego alkoholizm. Jego powieść znana jest i z lektury i z filmu. Jej wydania ukazywały się w latach 194-199, zekranizowana natomiast została w 1922 i 1973 roku a rok 1924 był datą kiedy przyznano Reymontowi za nią Nobla. Z pewnością takie wartości utworu jak uniwersalizm ukazywanych w niej problemów, zdolność charakteryzowania społeczności , a ściślej mówiąc, chłopstwa, sprawiły, że ta nagroda została mu przyznana. Udało mu się przedstawić mentalność chłopa i funkcjonowanie wsi u progu XIX wieku. Jego powieść traktuje także o prawach , które determinują ludzką zbiorowość, grupę i społeczeństwo. Chłopi ze wsi Lipce oraz rodzina Borynów jawią się jako miniatura ludzkości, narodu, który ma swoje prawa, którym rządzą odwiecznie namiętności, i który podostaje w zależności od cyklu natury. Ta epopeja chłopska, pracy opowiada o życiu człowieka w świecie przyrody, o przeniesieniu losów ludzkich w sferę mitu, co nadaję jej ponadczasowy charakter. Utwór wykorzystuje techniki symbolizmu, naturalizmu, impresjonizmu ,które połączone razem tworzą wielkie dzieło polskie epiki.
Książka ta stanowiła odpowiedz na utwór francuskiego pisarza Zoli "Ziemia". Reymont
nie akceptował poglądów Zoli, wg którego stosunki międzyludzkie są podobne do tych jakie panują wśród zwierząt i które bazują na bezwzględnej walce o ziemię. Zdaniem Reymonta Życie chłopa uwarunkowane jest miłością do ziemi, związkiem z nią i bliskością natury co sprawia , że rozumie on otaczający go świat i szanuje elementarne wartości moralne. Uhonorowanie Reymonta Noblem, eksponowało uniwersalną problematykę "Chłopów" i odkrycie w niej ścisłego związku człowieka z przyrodą, co było znakiem wiecznego ładu i harmonii świata. Uzasadnienie nagrody podkreślało, że powieść pisarza ukazuje potęgę życia, zmagania ludzi z naturą i mądrość człowieka, który zgodnie z nakazem Biblii, uczynił ją sobie poddaną. W przemówieniu na jego cześć mówiono o wielkości "Chłopów" jako historii o człowieku społecznym, solidarności ludzkiej grupy, która znalazła się w obliczu zagrożeń, podczas pracy i w czasie świętowania. Wskazywano także na artyzm utworu.
CZESŁAW MIŁOSZ otrzymał Literacką Nagrodę Nobla w 1980 roku.
Czesław Miłosz był poetą i eseista. Urodził się 30 czerwca 1911 roku w Szetejnach na Litwie, zmarł natomiast w. W czasie I wojny światowej odbył wiele podroży po Rosji razem z matką i ojcem, który został zmobilizowany do armii carskiej. W trzy lata po powrocie na Litwę, w roku 1921, rozpoczął kształcenie w Gimnazjum im. Zygmunta Augusta, potem na wydziale prawa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Na łamach pisma "Alma Mater Vilnensis odbył się jego literacki debiuty, a w rok po tym został współzałożycielem stowarzyszenia młodych poetów "Żagary", wyrażającej katastroficzne idee i przekonania o nieuchronnym, nadchodzącym kataklizmie.
Jego poezja ewoluowała od apokaliptycznej ("Poemat o czasie zastygłym") i symboliczno - estetycznej koncepcji świata ("Trzy zimy"), przez ironiczno- tragiczny obraz losów czasów wojennych ("Ocalenie") ku poezji o problematyce historiozoficznej i kulturowej, której głównym tematem jest konfrontacja uniwersalnych wartości moralnych i estetycznych z doświadczeniem, które przyniosła historia ludzkości w XX wieku.
Nobel przyznany został poecie za całokształt jego twórczości w 1980 roku i dzięki temu wyróżnieniu o poecie dowiedziała się cała Polska, gdyż artysta nie był jej mieszkańcem od 1951 roku a jego emigracja spowodowała zakaz publikowania jego utworów przez władze PRL. Sytuacja ta zmieniła się właśnie po roku osiemdziesiątym. Współcześnie jego poezja jest obowiązkowa w programie nauczania języka polskiego. Poza poezją był również twórcą esejów, prac krytycznych i historycznoliterackich a także przekładów. Miłosz poruszał w swojej literaturze ogrom ludzkich problemów, mówił o postawie człowieka wobec historii, tradycji, kultury, dziedzictwa przeszłych pokoleń. Poezja artysty miała tez wartości moralne, etyczne, poruszała problem odpowiedzialności i obrony tych wartości humanistycznych, była sprzeciwem wobec nietolerancji, fanatyzmowi. Przedstawia ona życie człowieka, jego najważniejsze uczucia i pytania. To wszystko przekonało o wyborze Komisji Akademii Szwedzkiej.
Podczas ceremonii wręczenia wyróżnienia, Miłosz w swoim przemówieniu, nawiązując do utworu Selmy Lagerlóf "Cudowna podróż", powiedział: "Czuję się jak bohater "Cudownej podróży", który lecąc nad ziemią ogarnia ją z góry, a zarazem dostrzega każdy szczegół. Tak oto widzę misję poety, który jest jak ów bohater władcą przestrzeni. Jego powołaniem jest wiedzieć i opisywać świat między przeszłością a przyszłością. Zawieszony w przestrzeni metafizycznej niosę kult słowa, łączę znaki i symbole pochodzące z różnych kultur i staram się je objąć w jednym miłosnym akcie twórczym."
Nagroda przyniosła pochwałę stylu poety, który korzystał w swojej poezji zarazem z toposów biblijnych, antycznych, XVII i XIX wiecznych, co dowodziło, że wielka literatura zawsze jest dialogiem z tradycją.
W uzasadnieniu wyróżnienia wskazywano również, iż poeta odpowiedział współczesnym ludziom na jego dylematy związane z moralnością, które stały się wynikiem wojny. Potwierdza on w swój poezji, że wartości, które zawdzięczamy kulturze europejskiej są niezniszczalne, że sztuka jest ich wyrazicielem a poezja wciąż ma zdolność odnawiania tych wartości i oddziaływania na ludzi. Podkreślano także, iż ta poezja zawsze stała po stronie duchowości, harmonii, ładu i dekalogu.
WISŁAWA SZYMBORSKA została wyróżniana Literacką Nagrodą Nobla w 1996 roku.
Jest to wciąż żyjąca poetka oraz eseistka, która urodziła się 2 lipca 1923 roku w Bninie koło poznania. W latach 1952-66 współredagowała "Życie Literackie", prowadząc tam stały felieton "Lektury obowiązkowe", który został w końcu wydany w formie książkowej. Na początku pisała ona poezję nastawioną na cele dydaktyczno-propagandowe ( zbiory "Dlaczego żyjemy", "Pytania zadawane sobie"), potem z kolei zaczęła uprawiać lirykę intelektualną i moralistyczną, która traktowała głownie o analizie sytuacji egzystencjalnej człowieka, przemijalności i przypadkowości ludzkiego życia. Pisarka przeciwstawia niezniszczalną wartość osiągnięć ludzkich, jako twórców kultury. Broniła indywidualnej wyobraźni i wrażliwości przed dominującym w XX wieku stereotypowym sposobem myślenia i odczuwaniem. Taki właśnie charakter miał tom "Wołanie do Yeti", gdzie autorka stosowała własną formę wypowiedzi poetyckiej , którą Szymborska doskonaliła w następnych zbiorach ("Sól", "Sto pociech", "Wszelki wypadek", "Wielka liczba", "Ludzie na moście", "Koniec i początek"), które z kolei cechowały się lapidarnością i wyrafinowaną prostotą, dyskrecją emocjonalną i przede wszystkim stosowaniem po mistrzowsku konceptów poetyckich, często opartych na paradoksie i ironii .
Nobel został jej przyznany za "poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach ludzkiej rzeczywistości". Jej poezja podejmuje ważne tematy, cechuje się lekkością formy i precyzją języka. Jej zasługą jest odkrycie faktu, iż wielki temat wcale nie wydaje się wielki, lecz bliski i jest niczym wyjęty z własnych , codziennych refleksji odbiorcy, po czym nagle zostaje ukazany w jej poezji w sposób jasny i trafny. Szymborska pisze o życiu i śmierci, miejscu człowieka w hierarchii ziemskich bytów, w przyrodzie, wśród ludzi. Zawiera pytania czym jest człowieczeństwo, natura, które są wielkimi i poważnymi tematami , ujętymi w niezwykle czytelną formę poetycką, co sprawia , że zjednują sobie odbiorcę a nie odstraszają. Przemyśleniom tym nierzadko towarzyszy humor a obok powagi problemów człowieka pojawia się często odrobina ironii. Tak bogata twórczość poetki jest niezwykle trudna do opisania w kilku zdaniach. Z pewnością argumentem ,który przekonał komisję przyznającą nagrodę Nobla, był artyzm i oryginalność sposobu przestawienia uniwersalnych tematów w jej poezji. Z pewnością istotna był także skromność i uśmiech ,które ujęły wielu jej wielbicieli.
Reakcja na wyróżnienie właśnie Szymborskiej Noblem, była w Polsce większym zaskoczeniem niż w innych krajach. Okazało się , iż na targach odbywających się w Monachium nie było ani jednego jej tomiku. Najważniejszą wartością jej poezji jest jej zdolność przemawiania do zwykłego człowieka i podjęcie tematyki o zwykłym człowieku. Cechuje ją niezwykły humanizm, przebija przez nią współczucie i wyrozumiałość dla ludzkiego cierpienia, dla odwiecznie zagrożonej egzystencji ludzi, którzy codziennie muszą się stykać z chorobami, wojną, systemami totalitarnymi, biurokracją, obojętnością drugich i narażonych na przeciwności losu. Rzeczywistym bohaterem jej poezji jest człowiek samotny. Jej twórczość nie jest natrętną moralistyką, artystka nie naucza a stawia pytania sobie oraz innym, a jeśli pojawiają się jej oskarżenia to właśnie skonstruowane za pomocą pytań. Poezja ta charakteryzuje się przejrzystością , mistrzowskim opanowaniem słowa, delikatnością, subtelnością zawartych w niej ironii i autoironii. Pojawia się w niej z jednej strony powaga, filozoficzna refleksja a z drugiej humor i żart, które poetka potrafi połączyć. Obok powagi relacji istnieje paradoks językowy a blisko problemów historiozoficznych jest poezja traktująca o zwykłym życiu. "Jest to poezja wielkiej skromności ludzkiego serca".
