SARMATYZM to kult rycerski. Sarmaci był to ludy zasiedlające ziemie nad Wołgą. Szlachta polska żyła w przekonanie o świetności polskiego ustroju. Sarmaci żyli zachowując tradycję rodową byli także gorącymi katolikami. Niestety w wieku XVIII pojęcie sarmatyzmu zaczęto kojarzyć. Najczęściej było to samowola i zacofanie samowolą i zacofaniem.

SZLACHCIC SARMATA - stał na czele kultury polskiej. Pamiętał o tradycji i obyczajach rodzinnych . Walczył w obronie swoje ojczyzny. Brał udział w sejmach, sejmikach i rokoszach, tylko w celu nie dopuszczenia do reform państwa. Był przeciwny wszystkiemu co mogło by osłabić tzw. "złotą wolność szlachecką". Szlachcic Sarmata chciał uchodzić za doskonałego mówcę. W swoich wypowiedziach wtrącał zatem zwroty i wyrażenia obcojęzyczne.

Do głównych twórców epoki barokowej , którzy należeli do przedstawicieli nurtu sarmackiego zaliczamy :

Wacława Potockiego i Jana Chryzostoma Paska.

Wacław Potocki:

Wacław Potocki jest przedstawicielem nurtu ziemiańskiego, który inaczej nazywany nurtem sarmackim lub też swojskim. Cechą charakterystyczną tej literatury była to , że je twórcy ogromna wagę przykładali do dawnych tradycji rodzinnych. Miejscem rozwoju tej literatury były przede wszystkim dworki szlacheckie . Dlatego tez często mówimy że w literatura sarmacka jest swoistym wyrazem ideologii szlacheckiej. Związek to miało także z faktem że szlachta uznawała swój naród za najlepszy i najważniejszy ponad wszystkie inne.

O twórczości Wacława Potockiego zwykło się także mówić że stanowi ona sumienie narodowe. Potocki realizuje w swoich utworach ważne problemy społeczne i moralizatorskie. Oto przykłady wierszy , w których podjęte są kwestie bezpośrednio dotyczące społeczeństwa:

  • "Nierządem Polska stoi" - jest to wiersz , w którym mamy ukazany ówczesny i prawdziwy obraz sytuacji w Polsce. Polska jest przykładem państwa w którym przepisy i prawo jest ciągle zmieniane. Cierpi przez to najbardziej najbiedniejsza warstwa społeczna, prowadzi to do jej skrajnego ubóstwa. Poeta Wacław Potocki w swoich wierszach wykazuje się ogromna troską o losy swojej ojczyzny a także mamy tu przejaw jego gorącej miłości patriotycznej.

"Nierządem powiedział ktoś dawno, Polska stoi; Gdyby dziś pojrzał z grobu po ojczyźnie swojej, Zawołałby co gała: Wracam znowu, skądem, Żebym tak srogim z Polską nie ginął nierządem!".

  • "Natura wszystkim jednaka" to kolejny bardzo ważny wiersz traktujący o równości wszystkich ludzi i praw. Zdaniem Potockiego prawa pisane powinny być takie same dla każdego człowieka. Powinna panować równość, bo w naturze i wedle jej praw wszyscy ludzie są równi. Przyczyną nierówności są nasze chore i bezpodstawne wymysły. Potocki jest jednym z nielicznych szlachciców , którzy ciepłym i dobrym stosunkiem darzą chłopów, ponad to okazuje im także współczucie. Stara się także zrozumieć ich niedolę. . Autor ma ciepły stosunek do chłopa, okazuje mu współczucie. Krytykuje szlachtę, potępia ich grzeszne i pełne pokus życie. W wierszu tym Potocki odnosi się także do sumienia narodowego i religii. Chce w ten sposób doprowadzić do zmiany postępowania szlachty.
  • "Wolne kozy od pługu" - tu także mamy motyw okazywania współczucia chłopom. Opisany tu mamy żywot jaki wiedzie człowiek. Pracuje on cały dzień, natomiast niedziela dzień wolny jest dla niego karą - zakuty jest w pańskie dyby. Natomiast szlachta wiedzie żywot niezwykle konsumpcyjny. Nie chce podzielić się swoim majątkiem z potrzebującym państwem. Według nich to chłop ma pracować a oni maja tylko pilnować by oni pracowali. W zakończeniu utworu Potocki przypomina o dniu sądu ostatecznego w którym rozliczeni zostaniemy ze swojego postępowania.

- "Czuj! Stary pies szczeka" - w wierszu tym mamy ukazany motyw - ojczyzny jako swojego domu. Wacław Potocki jako podmiot liryczny wczuwa się w psa, staje się nim. Próbuje swoim szczekaniem ostrzec gospodarza przed zbliżającym się niebezpieczeństwem. Gospodarz jednak lekceważy szczekanie psa tym samym naraża się na niebezpieczeństwo. Potocki ukazuje w tym wierszu szlachtę jako groźnego wewnętrznego wroga naszej ojczyzny. Szlachta bowiem działa na niekorzyść kraju. Popełnia kradzieże, bez opamiętania urządza sobie zabawy. Żyje i wywyższa się ponad stan nie zważa na potrzeby innych. . W tym wierszu osądowi poddane zostaje także duchowieństwo które nie moralizuje szlachty.

Analiza postulatów patriotycznych zawartych w wierszach Wacława Potockiego:

- "Nierządem Polska stoi" - bałagan prawny, ucisk biedniejszej szlachty i niesprawiedliwość ... (patrz wyżej)

- "Pospolite ruszenie" - wiersz ukazuje beztroska szlachtę , która niczym się nie przejmuje tylko zamiast walczyć w obozie po prostu sobie śpi. Wniosek jaki należy wyciągnąć jest następujący należy ukrócić

samowolę szlachty i sroga dyscyplinę wprowadzić.

- "Transakcja wojny chocimskiej ..." utwór pt. "Transakcja wojny chocimskiej" napisał w roku 1670.

Tematem utworu jest wojna z Turkami z roku 1621. Bitwa ta toczona była pod wodzą Karola Chodkiewicza. Celem Potockiego jest przypomnienie tej heroicznej i pełnej patriotyzmu bitwy by wywołać refleksję i pokazać, że potrafimy walczyć. Ponad to w utworze wplecione mamy osobiste refleksje i uwagi Potockiego. W mowy swoich postaci wkłada patriotyzm. Postacie poematu mówią o obronie i szacunku jakim należy darzyć swoją ukochaną ojczyzną.

Problematyka religijna i wyznaniowa także ma swoje miejsce w wierszach Wacława Potockiego. Potępia w swoich utworach nietolerancję religijną. Nie rozumie dlaczego dzieli się wyznawców i wiary na tych dobrych i na tych złych. Jest on przeciwnikiem szykan , które także osobiście go dotknęły, gdyż zmuszony był zmienić wyznanie z Arianizmu na Katolicyzm.

Jan Chryzostom Pasek:

Jan Chryzostom Pasek był autorem "Pamiętników". Napisał je około roku 1690 , należą one do nurtu sarmackiego. Jeśli chodzi o literaturę a zwłaszcza pamiętniki i diariusze są były one bardzo chętnie poczytywane w Polsce w wieku XVII. Literatura ta stanowi także kopalnię informacji o dawnych i odległych czasach. Poznajemy dzięki nim ludzi ich zwyczaje, a także ich mentalność. To wszystko jest możliwe gdyż autor ma bezpośredni stosunek do ukazywanych , opisywanych przez siebie faktów i wydarzeń.

"Pamiętniki" które napisane były koło roku 1690, podzielone są na dwie części. Pierwsza część przedstawia opis wypraw i tułaczki wojennej autora, druga natomiast ukazuje paska jako pędzącego spokojny żywot na roli - gospodarza.

W pamiętnikach opisuje on swoje wielkie zasługi a także czyny wojenne opisuje walkę ze

Szwedami, a także rokosz Lubomirskiego, i odsiecz Wiednia. Dwa wymienione wydarzenia ukazane są z perspektywy nie obserwatora ale jest to powielenie relacji innego uczestnika.

Według opisów Paska szlachcic Sarmata jawi się nam jako dzielny i waleczny żołnierz. Nie walczy on jednak dlatego, że ma na sercu los ojczyzny ale dlatego że wojna przynosi mu zysk i ogromne dobra materialne jakie pochodzą z łupów. Podróże odbywa dlatego że go one interesują, budzą w nim ciekawość.

W utworze tym w części pierwszej mamy także opis udziału Paska we Mszy Świętej. Wziął w niej udział nie zmazawszy krwi ze swoich rąk.

Pasek jawi się jako zawadiaka, częsty uczestnik zabaw i pojedynków. Opisuje ucztę u Jasińskiego podczas której

Autor pojedynkował się z innym szlachcicem Nurzyńskim. Jest to kolejny dowód na to że Pasek jest osoba chytra przebiegłą ale i tchórzliwą. Postanawia w końcu zmienić tryb życia i osiąść na stałe na wsi i zająć się gospodarką. Rozpoczyna poszukiwania kandydatki na żonę. Te opisy znajdują się już w części drugiej pamiętników. Ponad to druga część tego dwu częściowego utworu jest obrazem życia ziemskiego jaki wiódł Pasek. Jest on tu ukazany jako typowy przedstawiciel Sarmatów. Ma takie cechy jak pijaństwo, lenistwo, zabobonność. Język którym zostały napisane pamiętniki jest niezwykle barwny żywy ale i także potoczny.

Wskazuje to na zamiłowanie Paska, do tworzenia gawęd.

Sarmatyzm:

Przełom wieków XVII i XVIII to okres baroku. W Polsce jest to okres rządów szlachty. Szlachtę tego okresu cechuje przekonanie że pochodzi ona od starożytnego rodu Sarmatów. Sarmatom przypisywano pozytywne cechy należały do nich między innymi świadomość narodowa, życie w zgodzie z tradycją i swoimi przekonaniami. Niestety okres tej świetności nie trwał zbyt długo. Pojęcie sarmatyzmu nabrał wydźwięku i zabarwienia dalekiego od początkowej fazy - wręcz negatywnego. W skutek czego pojęcie, to które odzwierciedlało nie tylko kulturę szlachecką ale także całokształt obyczajów zaczęto stawiać na równi z zacofaniem , nietolerancją. Znak równości stawiano także w kwestii hulaszczego i zawadiackiego trybu życia.

W literaturze polskiej okresu baroku odnaleźć możemy dwa nurty.

Definicja pojęcia sarmatyzm

Sarmatyzm - Sarmatyzm- to określenie używane w odniesieniu do polskiej kultury szlacheckiej od schyłku wieku XVI, aż do pierwszej połowy XVIII wieku. Źródło nazwy łączono z ludem starożytnych Sarmatów. Pojęcie sarmatyzmu używano także w celu uzasadnienia tak ogromnej władzy w Rzeczpospolitej jaka była w rękach szlachty. Szlachtę sarmacka cechowała ogromna swoboda osobista, konserwatyzm, i w szerokim znaczeniu nietolerancję zarówno polityczną, religijną jak i kulturową.

Jan Chryzostom Pasek napisał tylko jeden utwór. Utworem tym są napisane około 1690 roku dwuczęściowe "Pamiętniki". W pierwszej części poznajemy przygody wojenne Paska. Lata w które opisane mamy w tej części to od 1656-1666 roku. Natomiast część druga przedstawia wydarzenia z lat 1667-1688. W tej części autor jawi nam się jako gospodarz, a także jako wzorowy obywatel. Jeśli chodzi o znaczenie tego utworu w literaturze to jest ono ogromnym i niewyczerpalnym źródłem wiedzy o dawnych czasach obyczajach i kulturze.

Jan Chryzostom Pasek w "Pamiętnikach" przedstawia trudy życia w wojskowym obozie. Szlachcic ukazany jest tutaj jako zawadiaka, który dba wyłącznie o własne interesy. Gorący temperament jest przyczyną częstych bójek i pijatyk Co gorsza nie ma za to żadnej kary

W drugiej części w swoich "Pamiętników" mamy przedstawienie typowego ziemianina. Cechy typowego ziemianina autor przedstawia na własnym przykładzie. Mamy tu opis zwyczajów, przesądów jakie panują wśród szlachty. Ponad to przedstawia Pasek zamiłowanie do zabaw, uroczystych przemówień a także do biesiad i przepychu. Przedstawia w opozycji do tych zamiłowań brak ochoty i zamiłowania do wiedzy i jej zdobywania.

Wacław Potocki jest najwybitniejszym poetą, napisał on wiele utworów oto najważniejsze z nich.

Wacław Potocki był typowym szlachcicem i wiódł żywot ziemianina. Mieszkał na wsi o nazwie Łużyna która położona była na Podkarpaciu. Z wyznania był Arianinem i należał do nurtu Braci Polskich. Gdy zaczęły się w Polce szykanowania innych religii za sprawą wydanego edyktu przeciw Arianom Potocki wrócił do katolicyzmu.

W głębi duszy jednak pozostał Arianinem.

Jego żona Katarzyna z Morsztynów nie zmieniła wyznania. Stało się to przyczyną nękania osoby Potockiego i jego sporych kłopotów. Napisał i zadedykował swojej żonie wiersz nawiązujący do tej sytuacji pt. "Smutne rozstanie".

Wacław Potocki był osobą niezwykle mądrą pracowitą. Został utytułowany za swoje zasługi dla dobra ojczyzny mianem Podczaszego Krakowskiego. Honor ten nadał mu Jan III.

Ponad to Wacław Potocki rycerskość i szacunek uważał za cechę nieodłączną i charakteryzującą Sarmatę. Dlatego śmiało też uzasadnienie że był on wzorowym i pozytywnym przedstawicielem tego nurtu jest jak najbardziej słuszne i prawdziwe.

Potocki ukończył podobnie jak Mikołaj Rej szkołę ariańską.

Był ponad to orędownikiem tolerancji. Nie mógł zrozumieć prześladowań i był ich zagorzałym przeciwnikiem.

Swoje ostanie lata życia spędził w samotności po stracie swojej najbliższej rodziny. Mimo to był osoba do końca pogodna i życzliwą zarówno dla świata jak i innych.

Swoją poezje pisał i tworzył przez całe życie. Z tego powodu także dorobek literacki jaki po sobie pozostawił wynosi ponad 300000 wersów.

W swojej twórczości nawiązywał do innych dzieł i innych twórców. Nie tylko polskich ale i zagranicznych.

Nadawał im jednak swoje cechy, kształt i indywidualny charakter.

Najwybitniejsze utwory Wacława Potockiego to :

Wiersz pt. "Nierządem Polska stoi". W utworze tym ukazuje wewnętrzny obraz państwa polskiego. Jest to obraz państwa, które chyli się ku upadkowi. Obywatele łamią i nie przestrzegają obowiązującego prawa. Potocki żartuje, że praw jest tak dużo, że w zasadzie mogły by służyć dzieciom do zabawy. Szlachta dba jedynie o własne dobro, sprawy ogółu i państwa w ogóle nie zaprzątają jej głowy.

  • Drugi wiersz tego autora to "Zbytki polskie". W tym dziele wytyka i wylicza Potocki wady społeczeństwa. Główne wady to:
    • myślenie o życiu w kategorii zabawy, balu i jak największej wygody
    • przejmowanie do kultury obcych wzorów
    • nie szanowanie polskiej kultury i tradycji

Potocki wytyka szlachcie że żyje dla samej siebie, nie dostrzega chylącej się ku upadkowi Polski. Ostrzega ją , że wraz z upadkiem Ojczyzny upadnie i ona sama.

  • Trzeci wiersz pt. "Kto mocniejszy ten lepszy" porusza ważny problem jakim jest dla niego nietolerancja religijna. Lew- takie określenie nadaje Katolikom. Arian zaś określa mianem malutkiego bezbronnego Lisa. Wypędzenie Arian z Polski było dal Potockiego bolesnym doświadczeniem, a także zachowaniem wbrew prawu.
  • Czwarty wiersz pt. "Pospolite ruszenie" to utwór o wojsku. Akcja toczy się w obozie wojskowym, na który nagle z rana napadają Kozacy. Nikt nie chce walczyć w obronie ani swojej ani obozu, gdyż zdaniem szlachty po prostu jest za wcześnie i należy dalej spać.
  • Piąty utwór to poemat pt. "Transakcja wojny chocimskiej". Jest to relacja z bitwy pod Chocimiem, która miała miejsce w roku 1621. Potocki opisuje samą bitwę a także rokowania. Wyraża w tym poemacie swój gorący patriotyzm. Wierzy, że dzięki bożej pomocy odniesie Polska zwycięstwo nad poganami. Najpełniejszy wyraz patriotyzmu ukazany został w przemówieniu wygłoszonym do żołnierzy przez Chodkiewicza. Dowódca prosi o wstawiennictwo i gotowość, przytacza w swojej mowie historię, wspomina Chrobrego.

Podsumowując Wacław Potocki w wyżej wymienionych utworach dokonuje syntezy obrazu państwa polskiego w wieku XVII. W obrazie tym znajdujemy gorzką i bolesną krytykę, która ma wywołać zadumę i pesymizm. Wszystko po to by zaczęły się zmiany na lepsze, zanim będzie za późno.