Rozważania dotyczące kim był Sarmata, a tym jak postrzegali i mówili o nim inni należy rozpocząć od zdefiniowania pojęcia Sarmata i sarmatyzm.
Sarmatyzm jest to ruch społeczno- obyczajowy, a także postawa wywodząca polską szlachtę od rycerza bądź też od koczowniczego ludu zamieszkującego ziemie Polskie. Na samym początku pojęcie sarmatyzmu ma zabarwienie pozytywne. Zaliczyć do tych cech możemy rycerskość, szlachetność, odwagę- cechy te odziedziczyć mieli Sarmaci po swoich walecznych i odważnych przodkach. Niestety pojęcie to zmieniło swoje zabarwienie negatywne. Sarmatyzm utożsamiano i traktowano jako synonim następujących cech: warcholstwo, pijaństwo, pieniactwo, prywata, pycha, życie ponad stan i okrutne wykorzystywanie chłopów.
Natomiast Sarmata jest to najczęściej szlachcic Polak, żyjący na przełomie XVII i XVIII wieku. Przekonany był , że on jak i reszta jego społeczności od starożytnego rodu Sarmatów. Cechowało go poczucie narodowej potęgi, świadomość tradycji . Był także Szlachcic - Sarmata zagorzałym patriotą. Dawał temu wyraz poprzez negatywny stosunek do cudzoziemszczyzny, niezwykłe przywiązanie i związanie do swoich rodzinnych tradycji , szanował i pamiętał o dawnych obyczajach. Niestety ich duma i pycha doprowadziła , że zaczęli żyć ponad stan , traktować wszelkie reformy jako zbyteczne, i okrutnie wykorzystywać chłopów uważając siebie za najlepszych i najgodniejszych ludzi w państwie. Dlatego też Sarmatów zaczęto traktować jako nie dobrych i nietolerancyjnych ludzi, którzy ponad to uwielbiali się pojedynkować i urządzać uczty i biesiady. Następna negatywna cechą Sarmatów było ich pijaństwo i niechęć c do nauki i poznania wszystkiego co nowe.
Różni pisarze podejmowali się oceny kultury sarmackiej, w siedemnastym wieku przeważały oceny pozytywne, w osiemnastym- epoce oświecenia- nurt ten zaczął być poddawany ostrej krytyce, w nim bowiem upatrywano przyczyn osłabienia Rzeczpospolitej. Bardzo ważnym argumentem pisarzy oświeceniowych, takich jak Ignacy Krasicki, było nie realizowanie przez szlachtę prawdziwej ideologii sarmatyzmu, która miał zabarwienie pozytywne. Krytyce poddano zatem nie sama ideologię a odstępstw i nieprzestrzeganie jej zasad.
Przedstawiciele w literaturze polskiej:
Jednym z najbardziej typowych przedstawicieli barokowego sarmatyzmu i Sarmaty był Jan Chryzostom Pasek.
Jan Chryzostom Pasek należy zatem do twórców którzy pisali w nurcie sarmacko- szlacheckim. Jego najbardziej znanym utworem są biograficzne "Pamiętniki". Powstały one około roku 1690.
W okresie literatury XVII wieku pamiętniki i diariusze stanowią niezwykle cenne i są chętnie pisane i czytywane w tym okresie. Bardzo ważnym elementem tych pamiętników jest stosunek autora do prezentowanych faktów i wydarzeń. Dzięki takiemu ujęciu i prezentowaniu historii stanowią one kopalnię wiadomości o dawnych czasach i obyczajach.
Pamiętniki te składają się z dwóch części. Część pierwsza to opis wojennej wojaczki Paska. Brał on udział w walkach przeciwko Szwedom . Walczył w Danii i w Polsce. Opisuje w swoich pamiętnikach rokosz Lubomirskiego, odsiecz Wiednia. W tych walkach nie brał udziału przedstawia je z perspektywy uczestnika.
Ukazuje on przykład życia szlachcica - żołnierza. Szlachcic ten walczy nie dlatego że walczy dla kraju tylko dla łupów i zysków jakie przynosi wojna.
Wspomina także podróże zagraniczne jakie odbywał. Mamy także opis Mszy świętej. Na Mszy tej służył Pasek nie umywszy rak po dokonanych zbrodniach. Pasek jawi się nam także jako stały bywalec uczt i zabaw, ale także jako zawadiaka. Chętnie się pojedynkował np. Mamy tu opis pojedynku pomiędzy paskiem a Nurzyńskim, który miał miejsce podczas biesiady u szlachcica Jasińskiego.
Pasek jest osoba chytra i przebiegłą ucieka z pola walki jak wie że nie m szans wygrać. Jednak dotychczasowy tryb życia postanawia zmienić. Opisuje to w drugiej części pamiętników. Postanawia się ożenić. Zdobywanie serca kandydatki ukazane także jest w pamiętnikach. Druga cześć wspomnień Paska ma charakter ziemiański. Prezentuje w nim także obyczaje szlachty. Złe traktowanie i ucisk chłopów dla szlachty jest czymś naturalnym i zgodnym z zasadami. Szlachta zatem zaspokaja wyłącznie własne potrzeby i troszczy się o swoje dobra i swoje korzyści. Dlatego druga cześć pamiętników ukazuje nam Paska jako typowego Sarmatę. Sarmata uwielbi pić, bawić się , pojedynkować się. Taki właśnie jest Pasek.
Dlatego utwór ten możemy uznać za doskonały obraz epoki barokowej. Charakterystyki ludzi i zwyczajów wtedy panujących.
Język jakim pisane są Pamiętniki charakteryzuje się żywym potocznym językiem, opisy są długie rozwlekłe co może wskazywać na czerpanie z gawędy.
Kolejnym twórcą jest Julian Ursyn Niemcewicz. W swoim wierszu pt. "Powrót posła" ośmiesza stare tradycje sarmackie panujące w XVII wieku wśród szlachty. W utworze tym mamy ukazanych przedstawicieli starego porządku. Do ich reprezentantów pochodzących z utworu to starosta Gadulski, jego żona i Szarmancki. Cytat odzwierciedlający nieuctwo Gadulskiego:
"Ja co nie czytam lub przynajmniej mało,
Wiem, że najlepiej jak przedtem bywało".
Dla niego złota wolność szlachecka z swoim liberum veto jest . Często powraca myślami do czasów saskich , w których to "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni" i "wszyscy byli kontenci, robiono co chciano".
Ponad to atakuje "nowomodne głowy". Starosta uważa że Polska nie powinna zawierać sojuszów z najbliższymi sąsiadami. Ma zatem siedzieć cicho i nie odzywać się, Dal niego o wielkości i wartości moralnych zasad świadczą proste obyczaje. Dla Niemcewicza to nie prostota tylko zacofanie, nieokrzesanie, ciemnota i nieuctwo. Motorem postępowania są natomiast pieniądze. Cytat to słowa wypowiedziane przez Starostę : "U waćpana maksymy w najpierwszym są względzie - co u mnie, to pieniądze". - mówi Starosta
Brakuje poczucia sprawiedliwości Chorąży mówi :
"Powiadam, że uparty człek zawsze wygrywa.
Świeży mam tego przykład: rok ledwie upływa,
Kiedy byłem na dziele Chorążego synów;
Najstarszy jak się uparł o kilka tam młynów,
Niesłusznie, prawda; cośmy się go naprosili,
I nie; i nie! Nareszcie bracia ustąpili -
Powiedzże waćpan teraz, że uparty traci".
O fałszywości i nieszczerych zamiarach mówimy także mając na uwadze konserwatyzm i patriotyzm szlachty.
Wyraża się on jako ślepy , bezsensowny i bezrozumne przywiązanie do tradycji wartości i obyczajów. A tak naprawdę to przywiązanie związane jest z raczej ze strachu przed tym co nowe. Cytat: "tak jest najlepiej, jak przedtem bywało". Dla nich nie ma znaczenia sytuacja Polski . Gadulski mówi:
"Prawda, z tego wszystkiego przyjść do czubów może;
I tak było po śmierci Augusta Wtórego.
Ci bili Sasów, owi Leszczyńskiego,
Palili sobie wioski; no i cóż to szkodzi?
Obce wojsko jak wkroczy, to wszystko pogodzi".
Najważniejsze jest utrzymanie przywilejów i wolnej elekcji:
"Potem amnestia: panom buławy, urzędy,
Szlachcie dadzą wójtostwo, obietnice, względy".
Podsumowując zatem należy stwierdzić , ze Niemcewicz w swoim wierszu pt. "Powrót posła" demaskuje i odkrywa - nieuctwo, ograniczoność , konserwatyzm, i brak moralności.
Następnym pisarzem któremu chcę się przyjrzeć jest Ignacy Krasicki. Był on twórcą satyr. Jedną z najbardziej znanych jest satyra pt. "Do króla", "Pijaństwo".
Kieruje te utwory do pełnego wad społeczeństwa. Poprzez przejaskrawienia, ironie i kpinę ukazuje rzeczywistość. Satyry mają ośmieszać wady społeczeństwa. Pisane są w formie dialogu, monologu , kazania. Są także obrazkiem lub relacja.
Krótka charakterystyka tych utworów:
- "Pijaństwo" tematem jest rozmowa pijaka z osoba niepijącą. Dyskutują oni om wadach i skutkach picia. Rozmowa ta ma przynieść nawrócenie i zrozumienie przez nałogowego pijaka tego co robi źle i czym to może się skończyć jeśli nie ograniczy ilości alkoholu. Mimo iż rozumie on dokładnie argumenty przytoczone przez abstynenta i w dodatku się z nimi zgadza w brew logice po skończonej rozmowie idzie się znowu napić.
- "Do króla" satyra ta skierowana jest do króla. Ma ciekawa i zaskakująca konstrukcję. Ponieważ z jednej strony jest to krytyka panującego ustroju. Wyjątkowo w tej satyrze Krasicki nie stosuje zasady ; "Występek karać oszczędzać osoby".
Podsumowując należy stwierdzić, że Krasicki był doskonałym obserwatorem. Przedstawia świat z wszelkimi jego wadami. Dostrzega egoizm, nieżyczliwość, snobizm, głupotę.
Kreowany przez niego świat nie ma nic z fikcji literackiej. Jest niestety prawdziwy. Ludzie dążą do kariery władzy. Nikt nie może liczyć na drugiego.
Sarmatyzm jako pojęcie ma dwa znaczenia. Pierwsze z nich dotyczy stylu życia szlachty w wieku XV i XVI . Drugie określa rozbudowaną ideologię szlachecką.
Szlachtę z okresu wieku XV- XVI cechuje przekonanie że pochodzi ona od starożytnego rodu Sarmatów. Sarmatom przypisywano pozytywne cechy należały do nich między innymi świadomość narodowa, życie w zgodzie z tradycją i swoimi przekonaniami. Jej inne pozytywne cechy to także- męstwo i dzielność. Niestety okres tej świetności nie trwał zbyt długo. Pojęcie sarmatyzmu nabrał wydźwięku i zabarwienia dalekiego od początkowej fazy - wręcz negatywnego. Sarmatyzm stanowi podstawę polskiej obyczajowości, religijności, polityki. Zaczyna się w XV wieku. Szlachta polska w dobie swej świetności poszukiwała swych korzeni - znalazła je w starożytnym ludzie Sarmatów (w rzeczywistości był to koczowniczy lud irański zamieszkujący dorzecze Wołgi). To szczególne pochodzenie miało tłumaczyć szczególną rolę jaką szlachta odgrywała w Polsce. Miała ona także poczucie, że jest przedmurzem chrześcijaństwa. Do jej celów należy zatem stawianie czoła poganom. W polskim baroku możemy wyróżnić dwa nurty . Są to nurt dworski i ziemiański.
Wielu twórców XVII i XVIII wieku podejmowało się oceny zjawiska sarmatyzmu- pozytywnie i negatywnie. Należeli do nich przede wszystkim Jan Chryzostom Pasek, Julian Ursyn Niemcewicz i Ignacy Krasicki.
Ich utwory i poglądy zawierały krytykę ówczesnego społeczeństwa sarmackiego. Krytykowali ich złe przywary i przyzwyczajenia.
Swoje rozważania nad wizerunkiem i ocena Sarmatyzmu i Sarmaty rozpocznę od prezentacji postaci Jana Chryzostaoma Paska, autora biograficznych pamiętników.
Jan Chryzostom Pasek był autorem "Pamiętników". Napisał je około roku 1690 , należą one do nurtu sarmackiego. Jeśli chodzi o literaturę a zwłaszcza pamiętniki i diariusze są były one bardzo chętnie poczytywane w Polsce w wieku XVII. Literatura ta stanowi także kopalnię informacji o dawnych i odległych czasach. Poznajemy dzięki nim ludzi ich zwyczaje, a także ich mentalność. To wszystko jest możliwe gdyż autor ma bezpośredni stosunek do ukazywanych , opisywanych przez siebie faktów i wydarzeń.
"Pamiętniki" które napisane były koło roku 1690, podzielone są na dwie części. Pierwsza część przedstawia opis wypraw i tułaczki wojennej autora, druga natomiast ukazuje paska jako pędzącego spokojny żywot na roli - gospodarza.
W pamiętnikach opisuje on swoje wielkie zasługi a także czyny wojenne opisuje walkę ze
Szwedami, a także rokosz Lubomirskiego, i odsiecz Wiednia. Dwa wymienione wydarzenia ukazane są z perspektywy nie obserwatora ale jest to powielenie relacji innego uczestnika.
Według opisów Paska szlachcic Sarmata jawi się nam jako dzielny i waleczny żołnierz. Nie walczy on jednak dlatego, że ma na sercu los ojczyzny ale dlatego że wojna przynosi mu zysk i ogromne dobra materialne jakie pochodzą z łupów. Podróże odbywa dlatego że go one interesują, budzą w nim ciekawość.
W utworze tym w części pierwszej mamy także opis udziału Paska we Mszy Świętej. Wziął w niej udział nie zmazawszy krwi ze swoich rąk.
Pasek jawi się jako zawadiaka, częsty uczestnik zabaw i pojedynków. Opisuje ucztę u Jasińskiego podczas której
Autor pojedynkował się z innym szlachcicem Nurzyńskim. Jest to kolejny dowód na to że Pasek jest osoba chytra przebiegłą ale i tchórzliwą. Postanawia w końcu zmienić tryb życia i osiąść na stałe na wsi i zająć się gospodarką. Rozpoczyna poszukiwania kandydatki na żonę. Te opisy znajdują się już w części drugiej pamiętników. Ponad to druga część tego dwu częściowego utworu jest obrazem życia ziemskiego jaki wiódł Pasek. Jest on tu ukazany jako typowy przedstawiciel Sarmatów. Ma takie cechy jak pijaństwo, lenistwo, zabobonność. Język którym zostały napisane pamiętniki jest niezwykle barwny żywy ale i także potoczny.
Wskazuje to na zamiłowanie Paska, do tworzenia gawęd.
Następną postacią jest natomiast Julian Ursyn Niemcewicz. Jego najwybitniejszym dziełem jest "Powrót posła" wiersz ten poddaje krytyce zachowanie ówczesnej XVII wiecznej szlachty, ukazuje także obrońców tego starego jakże szkodliwego dla państwa porządku. Do tych postaci Niemcewicz zalicza starostę Gadulskiego, jego żonę i Szarmanckiego.
Poniżej przedstawiam cytat w którym to starosta Gadulski chwali się tym , że nic nie umie:
"Ja co nie czytam lub przynajmniej mało,
Wiem, że najlepiej jak przedtem bywało".
Dla niego najlepiej jest zachować "złotą wolnością szlachecką", i liberum veto. Z tkliwością i tęskonotą wspomina czasy saskie, kiedy to tu cytat: "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni" i "wszyscy byli kontenci, robiono co chciano". Najważniejsze jest dbanie o własny majątek i jak największą ilość pieniędzy : "U waćpana maksymy w najpierwszym są względzie - co u mnie, to pieniądze" - mówi Starosta. Nie ma mowy o sprawiedliwości tu słowa przytaczam Chorążego, : "Powiadam, że uparty człek zawsze wygrywa.
Świeży mam tego przykład: rok ledwie upływa,
Kiedy byłem na dziele Chorążego synów;
Najstarszy jak się uparł o kilka tam młynów,
Niesłusznie, prawda; cośmy się go naprosili,
I nie; i nie! Nareszcie bracia ustąpili -
Powiedzże waćpan teraz, że uparty traci".
Los państwa tych zatwardziałych konserwatystów nic nie obchodzi, nie rusza ich także fakt , że Polska może stracić swoją niezależność i suwerenność. Na poparcie tych argumentów przytoczę słowa Gadulskiego , który mówi:
"Prawda, z tego wszystkiego przyjść do czubów może;
I tak było po śmierci Augusta Wtórego.
Ci bili Sasów, owi Leszczyńskiego,
Palili sobie wioski; no i cóż to szkodzi?
Obce wojsko jak wkroczy, to wszystko pogodzi".
Wspomniane przykrości są przy tym drobnostką w porównaniu z korzyściami, jakie przynosi wolna elekcja i bezkrólewie:
"Potem amnestia: panom buławy, urzędy,
Szlachcie dadzą wójtostwo, obietnice, względy".
Dla Niemcewicza sprawa jest prosta i jasna przyczyną upadku państwa jest szlachta. Potępia i ostro krytykuje jej przywary i wady. Zalicza do nich przede wszystkim nieuctwo, ciemnotę, zacofanie, pijaństwo, życie ponad stan i dbanie o własne interesy.
Na koniec ukaże postać według mnie najwybitniejszą czyli osobę Ignacego Krasickiego:
Jeden z naszych najwybitniejszych polskich poetów był Ignacy Krasicki, był także publicystą i prozaikiem. Ciekawym faktem było to że pełnił on także z racji święceń które przyjął funkcje biskupa. Ściśle związany był z dworem króla Stanisława Augusta. Język jego utworów jest niezwykle prosty, jasny komunikatywny, to samo możemy powiedzieć o stylu jakim posługiwał się Krasicki.
Był on przede wszystkim twórcą bajek i satyr. Choć do jego utworów zaliczamy także poemat heroikomiczny i pierwsza w Polsce powieść.
Satyra jej głównym i nadrzędnym zadaniem jest krytyka pewnych ludzkich wad i zachowań. Krytyka ta skonstruowana jest w taki sposób, że te wady i występki są po prostu ośmieszone. Stosuje się także w satyrze celowe wyolbrzymienie i przerysowanie tych wad. Ukazuje się je dlatego w taki sposób by wywarły na odbiorcy większe wrażenie. Ogólnie rzecz ujmując satyrze przypiszemy zadanie i charakter dydaktyczny i moralizatorski.
Krasicki bardzo potępiał że ludzie nie szanują cnoty miłości ani prawdy. Ostrzeżenie przed upadkiem państwa zawarł Krasicki w kolejnej swojej satyrze pt. "Świat zepsuty". Początek tego utworu stanowi krótki wstęp. Ma on charakter sarkastyczny. A jego celem jest wprowadzenie w dalsza część utworu. Wprowadzenie to zakończone jest bezpośrednim zwrotem " Niech się miota złość na cię i chytrość bezczelna - Ty mów prawdę, mów śmiało, satyro rzetelna".
Słowa te tak cierpkie i gorzkie dla czytelników płyną z gorącego serca, które przepełnione jest patriotyzmem i troską o Polskę.
Satyra ta oparta jest na zasadzie kontrastu. Zestawia w niej Krasicki dawne pokolenie szlachty, która żyła godnie i podążała drogą cnoty miłości i prawdy z obecna źle postępującą przekupną szlachtą.
Wyliczenia wad i błędów szlachty - nienawiść, chciwość, nie statek, rozwiązłość, kradzież, wyłudzenie, obłuda, przewrotność i podstęp.
Wyżej wyliczone wady a także upadek obyczajów przyczyniły się w ogromnym stopniu zadaniem podmiotu lirycznego do tego co aktualnie dzieje się z naszym krajem. Takie sytuacje nie są tylko w naszym kraju, wspomina tu taj Krasicki upadek Cesarstwa Rzymskiego które upadło z tych samych powodów.
Utwór zakończony jest refleksją pełną nadziei. Polska jest po pierwszym rozbiorze zatem trzeba wyciągnąć wnioski i zacząć działać. Polska ukazana jest tutaj jako okręt, który na morzu targany jest wiatrem i burzą. Trzeba zmierzyć się z ta rzeczywistością. Satyra ta jest pełną patriotycznej troski i miłości jaką darzył Krasicki swój kraj.
Kolejną jakże doskonałą satyrą jest satyra "Pijaństwo" . Ma ona formę dialogu. Niezwykle dynamiczny dialog prowadzi dwóch szlachciców. Jeden z nich nie pije a umiar dla niego to rzecz święta. Drugi z nich jest pijakiem. Przegadują się który z nich ma rację. Omawiają skutki picia alkoholu. Przebieg rozmowy ilustruje cytat:
Pierwszy z nich mówi : "Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo! Cóż w nim? Tylko niezdrowie, zwady, grubijaństwo. Oto profit: nudności i guzy, i plastry."
Odpowiedź drogiego szlachcica: "podłej to zabawa hałastry, brzydzi się nią człek prawy, jako rzeczą sprośną. Z niego zwady, obmowy nieprzystojne rosną".
Abstynent uważa że człowiek który jest pijany nie panuje nad sobą. Nie umie logicznie myśleć. Alkoholizm prowadzi do wielu chorób, nawet do śmierci. Pijaka uważa kogoś gorszego za zwierzęcia: "gorszy jest od zwierzęcia, gdyż nawet zwierzęta, choć nierozumne, napoju nigdy nie biorą nad potrzebę".
Rozmowa ta nie wiele wnosi. Nie udaje się bowiem nawrócić pijaka na właściwą drogę. Żegna się on ze swoim współrozmówcą mówią: "Bądź zdrów! (...) Napije się wódki".
Satyra ta oparta jest na kontraście. Krasicki kreśli tu sylwetki dwóch postaci. Pozytywnej i negatywnej. Postać pozytywna to mądry i oświecony szlachcic. Kieruje się on w swoim życiu wartościami takimi jak cnota, rozum i umiarkowanie: "Rozum, który człowieka od bydlęcia różni, Śmią za lada przyczyną przytępić lub tracić".
Drugą osobą jest typowy XVIII wieczny szlachcic. Pijak zawadiaka. Miłośnik biesiadowania.
Podsumowanie:
Satyry Ignacego Krasickiego ukazują obraz naszej XVIII wiecznej Polski. Oprócz wymieniania wad wskazuje drogę na która winni współcześni mu rodacy wrócić. Droga ta to droga rozumu, cnota, umiarkowania, patriotyzmu. Należy przyjąć świadomą postawę obywatelską. Najwspanialszą cechą satyr Krasickiego jest ich charakter. Mają one wymiar ponad czasowy i uniwersalny.
Z przykrością jednak stwierdzam że tak naprawdę wiele z piętnowanych przez Krasickiego wad naszego społeczeństwa nie udało się wyplenić. Pozostały do dnia dzisiejszego. Należą do nich pycha, głupota i najgorsza z cech pijaństwo.
