Swój utwór Prus ukończył wiosną 1895 roku. Już od jesieni tegoż samego roku ukazywała się ona w odcinkach w ,,Tygodniku Ilustrowanym". Wydanie całości ukazało się w dwa lata po zakończeniu procesu pisania - w roku 1897.
Od samego początku powieść wzbudziła wielkie zainteresowanie i to zarówno ze strony czytelników, jak i ludzi zajmujących się krytyką literacką. Wszystkich zaskoczył i zdezorientował sam tytuł utworu. Powieść o wydarzeniach dziejących się w starożytności nie pasowała do wcześniejszego wizerunku autora. Prus znany i ceniony był jako uważny i doskonały obserwator życia mu współczesnego. Tworzył przecież doskonałe powieści realistyczne i mistrzowskie nowele. W tych to utworach dokładnie opisywał znane mu społeczeństwo i stosunki w nim panujące. Wszyscy zastanawiali się dlaczego zatem sięgnął po tak odmienny temat.
Szybko jednak okazało się, że tylko pozornie powieść dotyczy odległej przeszłości. Tak naprawdę na przykładzie państwa rządzonego przez faraona, Prus pokazał czym jest władza. Według autora ramy historyczne nie miały znaczenia dla omówienia tegoż zagadnienia.
Akcja powieści przenosi czytelnika do odległej krainy Egiptu, w czasy, kiedy państwem rządzi dwudziesta dynastia faraonów - najprawdopodobniej ok. XI w. p.n.e. Jest to okres wyjątkowo niespokojny. Faraon powoli zaczyna tracić swą władzę na rzecz kapłanów.
Kraina, której sercem jest rzeka Nil stanowi piękne tło dla opisanych w powieści wydarzeń. Czytelników Prusa z pewnością mogło zaciekawić miejsce, w którym władcę nazywano ,,Dzieckiem Słońca" i czczono jako jednego z wielu bogów, gdzie oddawano pokłony świętemu bykowi, a nawet chrząszczom zwanym skarabeuszami. Kraj, w którym właściwe czynności wykonane nad ciałem po śmierci (proces mumifikacji i pochówek w piramidzie) miały dla zbawienia większe znaczenie niż ziemskie dokonania osoby zmarłej.
Kilku głównych bohaterów to osoby stworzone przez autora. Według zapisów historycznych kapłan Herhor przejął tron zaraz po ustąpieniu Ramzesa XI, zatem zarówno Ramzes XII, jak i jego syn Ramzes XIII są postaciami fikcyjnymi.
Ramzes XIII miał być najmłodszym, czwartym dzieckiem władcy, ale ze względu na swoją silną osobowość i pokrewieństwo z kapłanem Amenhotepa, miał najlepiej nadawać się do roli przyszłego władcy i to właśnie on został mianowany następcą tronu.
Cała akcja powieści toczy się wokół sprawy walki o władzę młodego faraona i przeciwnych mu kapłanów.
PLAN WYDARZEŃ:
- Sprawdzanie następcy tronu.
- Zauroczenie księcia piękną żydówką o imieniu Sara.
- Spór księcia z ojcem Ramzesem XII
- Napad na domostwo wybranki księcia.
- Poznawanie i obserwacja własnego kraju.
- Mord syna Ramzesa i Sary.
- Wojna z Libańczykami.
- Śmierć Ramzesa XII i powołanie księcia na tron. Przyjęcie przez władcę imienia Ramzes XIII.
- Pozorny obłęd Ramzesa XIII.
- Otwarta walka faraona z Herhorem i innymi kapłanami.
- Upadek i śmierć młodego faraona.
Wszystkie wydarzenia dzieją się w czasie, kiedy silne dotąd państwo zaczyna chylić się ku upadkowi. Egipt, będący potęgą świata starożytnego, zaczyna powoli tracić znaczenie i upadać. Przyczyn takiego stanu rzeczy można się doszukiwać w wyniszczeniu kraju, spowodowanym ciągłymi wojnami. To w ich efekcie w państwie Ramzesa zaczyna brakować ludzi, którzy są zdolni do pracy. Wielu młodych mężczyzn zginęło na polu walki. Ci, którzy pozostali znają się przede wszystkim na wojaczce, nie mają wielkiego doświadczenia w innych, potrzebnych dla rozwoju państwa rzemiosłach. Dodatkowo nie uprawiana należycie ziemia szybko jałowieje. Daje coraz mniejsze plony i powoduje zubożenie wielu rodzin. Również zapasy żywności zgromadzone przez państwo pomału zaczynają się wyczerpywać.
Nieciekawie mają się też finanse państwa. W skarbcu brakuje pieniędzy, a władze muszą zadłużać się u innych państw. Przez to Egipt staje się coraz bardziej uzależniony od woli innych narodów i musi liczyć się z ich zdaniem.
W samym państwie toczą się nieustanne spory i walki o władzę. Faraon nie może pogodzić się z kapłanami, a wśród ludu nie ma jedności. W społeczeństwie coraz głębsza staje się przepaść między zamożną i żyjącą bardzo rozrzutnie arystokracją, do której należą osoby wysoko urodzone oraz kapłani, a coraz biedniejszym ludem.
GRUPY SPOŁECZNE W PAŃSTWIE FARAONA:
Chłopi i niewolnicy:
Tak naprawdę to oni stanowią potęgę państwa. Dzięki swojej pracy utrzymują całą arystokrację i samego faraona. Mimo to są grupa najbardziej poniżaną i najbiedniejszą. W Egipcie panuje powszechny wyzysk. Chłopi i niewolnicy są wykorzystywani, pracują na granicy własnej wytrzymałości, są niedożywieni i muszą płacić podatki niejednokrotnie przewyższające ich dochód. Krzywdzeni w okrutny sposób, w żadnej z wyższych grup społecznych nie znajdują pocieszenia ani wsparcia.
Stosunek Kapłanów do chłopów ukazuje Prus już w na początku swojej powieści. Opowiada historię o niewolniku, któremu pan obiecał wolność, jeżeli wykopie rów łączący jego ziemię z rzeką. Jego trwająca ponad 10 lat praca zostaje zniweczona na rozkaz Herhora, który nie bacząc na prośby chłopa, postanawia przeprowadzić tamtędy wojsko. Tym samym przyczynia się do śmierci człowieka, któremu odebrał cel życia i którego doprowadził do samobójstwa.
Niesprawiedliwość, z jaką traktowano najniższe warstwy społeczne uwidacznia się też w innym epizodzie. Kiedy po ataku na willę Sary należało ukarać winnych, nikt nie zajął się odszukaniem prawdziwych sprawców. Dla przykładu ukarano parę osób, choć prawdopodobnie wcale nie brali oni udziału w zajściu. Skazano ich na śmierć, a do czasu egzekucji więziono w urągających człowieczeństwu warunkach.
To, w jaki sposób arystokracja podchodziła do ubogich chłopów widać też na przykładzie zachowania Dagona. W dzierżawionych przez niego rejonach ludzie cierpią głód i muszą znosić bezwzględność tyrana, który w bestialski sposób każe tych, którzy nie są w stanie zapłacić mu podatków.
Arystokracja świecka i kapłani.
Są to ludzie, dla których nie liczy się nikt i nic poza własnym dobrem. Dążą jedynie do umacniania swoich pozycji i gromadzenia coraz większych dóbr. Ludzie ci nie potrafią kierować państwem we właściwy sposób. Myśląc jedynie o własnych kieszeniach, zapominają o narodzie, któremu przecież powinni służyć. Ponieważ sami są chciwi i nieuczciwi, nikomu nie ufają. Wszędzie mają swoich szpiegów.
Sami kapłani wykorzystują religię do swoich prywatnych celów. Przekształcają ją tak, żeby odnosić z tego jak najwyższą korzyści. Jako jedyna grupa są doskonale wykształceni, co chętnie udowadniają w walce ze swoimi przeciwnikami. Są samolubni i zupełnie nie zainteresowani państwem. Jako ludzie obdarzeni szczególna inteligencją i jak nikt znający się na prawach polityki, mogliby uratować państwo. Nie chcą jednak pomagać własnemu władcy. Czekają na odpowiedni moment żeby przejąć rządy w państwie i dopiero wtedy zamierzają zainteresować się jego losem.
Przez lata zdążyli zgromadzić prawdziwą fortunę. Pieniądze jednak nie są przeznaczone dla cierpiących i potrzebujących, nie zasilają skarbca państwa, a są jedynie tajnym majątkiem samych kapłanów.
GŁÓWNI BOHATEROWIE POWIEŚCI
Ramzes XIII - młody, zaledwie dwudziestopoaroletni władca Egiptu. Tron przejmuje po ojcu, ale zachowuje się inaczej niż poprzedni faraon. Ramzes XIII jest poruszony losem najbiedniejszych warstw. Próbuje walczyć o poprawę warunków ich życia. Chce wprowadzić w swoim państwie różne reformy między innymi znacznie ograniczyć władzę najwyższych kapłanów, zmienić uprawnienia najwyższych urzędników, poprawić sytuację chłopa.
Niestety Ramzes XIII jest też wyjątkowo porywczy, nie panuje nad własnymi emocjami, łatwo się obraża, szybko wydaje rozkazy, nie zastanawia się nad ich konsekwencjami. Nie potrafi poradzić sobie z dyplomacją, nie zna praw obowiązujących w polityce. Pozwala na to, aby uczucia, nie rozsądek kierowały jego działaniami. Przez swój związek z Sarą traci poparcie wielu wpływowych ludzi, a nawet ludu, który oskarża Żydówkę o klęskę suszy.
Nie uznaje taktyki, a jedynie siłę. Nie chce też ufać nauce. Żyje w przekonaniu, iż jest synem Słońca.
Wszystkie te cechy oraz wiara w siłę układów z Penteurem, gubią młodego władcę i sprawiają, że nie jest on w stanie wygrać z Herhorem. Umiera w poczuciu całkowitej klęski, a przyszłe pokolenia zapominają o nim, jako o faraonie, człowieku, który rządził potężnym Egiptem.
Herhor - arcykapłan świątyni Amona w Tebach. Cały czas dąży do przejęcia władzy w państwie. Jest opanowany, rzetelny, a przy tym wyjątkowo przebiegły i okrutny. Doskonały strateg. Potrafi manipulować ludźmi i używać ich do realizacji swoich przedsięwzięć. Łatwo odbiera władzę niedoświadczonemu Ramzesowi.
Pentuer - drugi kapłan w świątyni Amona. Wywodzi się z ludu toteż dba o to, by ubogim żyło się lepiej. Jest ogniwem łączącym Herhora i Ramzesa XIII (obu im doradza). Łatwo nakłania Ramzesa do wprowadzania zmian, które młody władca uznaje za własne pomysły, a w rzeczywistości są to plany Herhora.
Tutmozis - jedyny, prawdziwy przyjaciel Ramzesa. Pozornie hulaka i utracjusz, ale tak naprawdę jednostka wyjątkowo szlachetna i wierna faraonowi. Ginie jeszcze przed śmiercią młodego faraona.
Dagon - kupiec i doradca Ramzesa XIII. Udziela mu pożyczki i podsuwa Kamę, a dzięki temu steruje decyzjami księcia. Jest przebiegły i chciwy. Dla dobra interesu często zachowuje się okrutnie i niegodziwie.
Mefres - najgorszy z arcykapłanów. Stary, mściwy, żądny pieniędzy i władzy.
Sara - Żydówka, nałożnica Ramzesa i matka jego dziecka. Miła, cicha i skromna. Szczerze kochała Ramzesa, jednak nigdy nie została jego żoną.
Kama - Fenicjanka, kapłanka Astoreth, kochanka księcia. Zupełne przeciwieństwo Sary. Kobieta zła, kłótliwa, zawistna i okrutna.
Lykon - sobowtór księcia, wykorzystany przez kapłanów do zabójstwa Ramzesa.
