Rewolucja – gwałtowna zmiana ustroju politycznego i organizacji społecznej, odbywająca się przy stosunkowo szerokim udziale społeczeństwa i przy zastosowaniu środków pozaprawnych. Rewolucję przeciwstawia się zwykle ewolucji i reformie.

Pospolita grabież:

  1. Rewolucja w Baku, 1917 r:
    1. „Nasunęło się to państwo wielkie i dzikie, niewiarogodne i niepojęte jakoby zagon tabunów tatarskich, z przestworów Rosji i z czasu. Jednego dnia rozeszła się w mieście Baku lotem błyskawicy wieść: rewolucja! Co znaczyło w praktyce owo słowo, nikt objaśnić nie umiał, a gdy było najmądrzejszego poprosić o wyjaśnienie, na pewno orzekł coś innego niż poprzedni znawca i co innego niż jego następca.”
    2. Brak opisanych przywódców, faktów dotyczących przebiegu, przyczyn;
    3. Przedstawiona jako bezsensowna makabra, żywioł niszczenia, niosący śmierć i budzący w ludziach najgorsze instynkty: nienawiść, zemstę, żądzę krwi;
    4. Konflikt klasowy i narodowościowy – Ormianie i Tatarzy;
    5. Ostrzeżenie dla Polaków, by zaniechali wielkich reform ekonomiczno-społecznych.
    6. Rewolucja przyczyniła się do głodu i mało urozmaiconego jedzenia. Odbierano majątki, rekwirowano domy, zaprzestano wypłacania pieniędzy z banku. Panuje anarchia.
  2. Cezary:
    1. Drastyczna zmiana zachowania – wagarowanie, pobicie dyrektora szpicrutą za zwrócenie uwagi, wilczy bilet, stały bywalec zgromadzeń ludowych, szalenie podekscytowany egzekucjami (opowiadał o nich szczegółowo matce, która się za niego modliła): „Cezary Baryka był oczywiście bywalcem zgromadzeń ludowych. Na jednym z takich zbiegowisk wieszano in effigie burżuazyjnych cesarzów, wielkorządców, prezydentów, generałów, wodzów — między innymi lalkę ubraną za Józefa Piłsudskiego. Tłum klaskał radośnie, a Cezarek najgłośniej, choć nic jeszcze, co prawda, o Józefie Piłsudskim nie wiedział. Wszystko, co wykrzykiwali mówcy wiecowi, trafiało mu do przekonania, było jakby wyjęte z jego wnętrza, wyrwane z jego głowy. To była właśnie esencja rzeczy. Gdy wracał do domu, powtarzał matce wszystko od a do z, wyjaśniał arkana co zawilsze. Mówił z radością, z furią odkrywcy, który nareszcie trafił na swoją drogę.”
    2. Rozdrażniony wywodami matki, tracił szacunek do niej i chciał na nią podnieść rękę: „Drażniła tak syna swymi banialukami, argumentami spod ciemnej gwiazdy, a raczej z najobskurniejszej „siedleckiej” ulicy, aż tutaj na światło rewolucji przytaszczonymi, iż świerzbiła go ręka, żeby ją za takie antyrewolucyjne bzdury po prostu zdzielić potężnie i raz na zawsze oduczyć reakcji.”
    3. Po odejściu ojca, stał się głową domu: „Cezary przyszedł do domu z wiadomością o dekrecie i oświadczeniem, iż on niezwłocznie wskaże miejsce skarbu rodzinnego w piwnicy. Nie z tchórzostwa, lecz dla idei! Dość tego życia na koszt ludu! Nie chce mieć krwi na swych rękach! Pali go złoto ojcowskie! Matka kiwała głową. Zgadzała się, skoro tak chce on, głowa domu.”
    4. Zerwanie obrączki z dłoni matki – symboliczne znaczenie – punkt zwrotny – zrozumiał, że rewolucja pozbawiła go wszystkiego. Zaczął dostrzegać cierpienie i nadużycia: „Rewolucja — nauczał ducha matki — jest to konieczność, wyższa ponad wszystko. Jest to prawo moralne. Poprzez dziesiątki setek lat ludzie nieszczęśliwi byli przez uprzywilejowanych deptani, ciemiężeni, wyzuwani ze wszelkiego prawa. Iluż to wskutek tego bestialskiego prawa panowania uprzywilejowanych nad wyzutymi ze wszelkiego prawa poniosło śmierć z chorób, z nędzy, z katuszy przymusowego ubóstwa, w udręczeniach, w jarzmie służby!”
    5. Samotność, pozbawienie domu, złamany psychicznie podczas grzebania zwłok zamordowanych;
    6. Podczas przebywania w Nawłoci, wraca do wspomnień baskijskich i wyobraża sobie, jak Jędrek/Maciejunio wymierzą sprawiedliwość swoim panom;
  3. Matka Cezarego:
    1. Konflikt z synem: „Patrzyła teraz ponuro w ziemię i nie odzywała się z niczym do nikogo. Gdy była z Cezarym sam na sam, próbowała oponować. Lecz wtedy popadał w gniew, gromił ją, iż niczego nie może zrozumieć z rzeczy tak jasnych, prostych i sprawiedliwych
    2. Twierdziła, że kto chce stworzyć ustrój komunistyczny, musi po równo rozdzielić pola i pracę: „Zaczynać wszystko sprawiedliwie, z Boga i ze siebie. Cóż to za komunizm, gdy się wedrzeć do cudzych domów, pałaców, kościołów, które dla innych celów zostały przeznaczone i po równo podzielić się nie dadzą. Jest to — mówiła — pospolita grabież.”
    3. Niewinna ofiara; nie zatraciła jednak wrażliwości i uczuć;
    4. Rewolucja zabrała jej wszystko: dom, poczucie bezpieczeństwa, środki do życia, miłość syna; zmusiła do podstępów, ukrywania się po nocach, ukrywania kosztowności, nielegalnego handlu;
    5. Ryzykowała życiem (księżna i księżniczki Szczerbatow-Mamajew);
    6. Skazana na roboty publiczne za ukrywanie biżuterii, śmierć przez wycieńczenie
  4. Zarzuty Baryki
    1. co do programu komunistycznego:
      1. „Klasa przeżarta nędzą i chorobami może być tylko obiektem czyjejś akcji odrodzeńczej, lecz w żadnym razie nie czynnikiem odradzającym. Chory dotknięty klęską braku kultury nie może przecie ani sam siebie, ani nikogo innego skutecznie leczyć. Tego chorego musi leczyć ktoś świadomy — lekarz.”
      2. Rewolucja nie przynosi poprawy bytu, jest siłą degradującą, niszczącą;
  • Wyrzekanie się własnego państwa w imię interesów jakiejkolwiek klasy jest bezsensowne, dowodzi słabości i braku honoru.
  1. Co do programu rządowego:
    1. Brak realnych efektów widocznych dla najbardziej ubogich warstw;
    2. Bierność; „I pytam się: na co wy czekacie? Dał wam los w ręce ojczyznę wolną, państwo wolne, królestwo Jagiellonów! Dał wam ludy obce, ubogie, proste, ażebyście je na sercu tej Mocarki, tej Pani, tej Matki ogrzali i do serca jej przytulili. Stolicę wolności dał wam w tym mieście! Czekacie! Czekacie! Czekacie, aż wam jarzmo znowu nałożą.”
  • Działanie zastąpione filozofowaniem;
  1. Brak odwagi do zburzenia starego porządku; „Boicie się wielkiego czynu, wielkiej reformy agrarnej, nieznanej przemiany starego więzienia.”

Dziejowa sprawiedliwość:

  1. Mit o szklanych domach:
    1. Opowieść Seweryna jako alternatywa działań rewolucyjnych; przeciwwaga dla rewolucji niosącej zniszczenie, cierpienie i śmierć;
    2. Funkcja symboliczna, ucieleśnienie marzeń Polaków żyjących w niewoli;
    3. Symbol idei jednoczącej wszystkich obywateli w dążeniu do lepszej przyszłości;
  2. Program komunistów (Lulek):
    1. Postulaty:
      1. Zmuszenie burżuazji do ustąpienia ze stanowisk kierowniczych; „Rola burżuazji jako czynnika postępu i kultury jest już skończona. Jest to rola rozkładowa, destrukcyjna. Jeżeli robotnicy nie zdołają zmusić burżuazji do ustąpienia, jeżeli jej nie wydrą władzy, to ludzkości grożą nieustanne wojny, tak zwane patriotyczne, rzezie, morderstwa i zacofanie. Jedynie klasa robotnicza może prowadzić dzieło postępu gospodarczego.”
      2. Władza w rękach proletariatu – zorganizowanej klasy robotniczej;
  • Połączenie robotników wszystkich państw;
  1. Zwalczanie państw, w których władzę ma jedna klasa społeczna; „To organizowanie zaprowadzi z czasem klasę robotniczą do wzięcia władzy w ręce. Ażeby ten cel osiągnąć, ażeby zaprowadzić nowe życie, oparte nie na wojnach, rzeziach i morderstwach, lecz na współpracy człowieka z człowiekiem, nie wystarczy łączenie się robotników w łonie jednego społeczeństwa, jednego państwa, lecz jako mus, jako nakaz nieubłagany powstaje idea łączenia się robotników wszystkich krajów i wszystkich państw.”
  2. Zniesienie klas społecznych;
  3. Walka z kapitalizmem na rzecz socjalizmu; „Powiedziane było tutaj, że celem naszym jest powalenie kapitalizmu i tryumf socjalizmu. Jeżeli w tej walce przyjdzie do orężnego powstania, to tylko dlatego, że klasy posiadające nie rozumieją momentu dziejowego, który przeżywamy. Klasy te nie rozumieją również naszego stosunku do Sowietów.”
  1. Program rządowy Gajowca:
    1. Postulaty:
      1. Utrzymanie nienaruszonych granic młodego państwa; umacnianie go;
      2. Obrona państwowości;
  • „W granicach tej Polski, które los dał naszemu pokoleniu, stworzone będą stany zjednoczone, wolne i równe. Wypracujemy wszystko. Zbudujemy dom wspólny. Ale musimy zacząć od przyciesi, a przede wszystkim musimy mieć za co budować. Bez pieniędzy budować nie można.”
  1. Powolne, ale skuteczne i gruntowne reformy ekonomiczno-społeczne:
    1. Reforma walutowa;
    2. Reforma agrarna;
    3. Zgodna współpraca wszystkich klas;
  2. Usprawiedliwianie nieporządku przeszłością – stuletnia niewola, zabory, hierarchia potrzeb;
  3. Zapewnienie ładu i bezpieczeństwa kosztem reform.