Barokiem określa się epokę literacką, która miała miejsce między renesansem a oświeceniem. Rozpoczęła się ona w europejskiej kulturze w 1 połowie XVII wieku, a trwała do 1 połowy wieku XVIII. Nazwę epoki zaczerpnięto z dziedzin historii sztuki, gdzie oznaczała ona nieregularności i eksperymenty artystyczne. Odpowiada ona głównie nowym nurtom poetyckim, które narodziły się właśnie w baroku, a charakteryzowały się niezwykłością. Ograniczono bowiem treść utworu na koszt jego formy. Twórcy dążyli do zaskoczenia i oczarowania odbiorców poprzez nagromadzenie kunsztownych środków poetyckich takich jak: porównania, epitety, antytezy, oksymorony peryfrazy, kalambury słowne, wyliczenia, synonimy itp. Mistrzem w tej dziedzinie był Włoch Giambattista Marino, twórca nowego stylu w poezji, nazwanego marinizmem. Taki sposób tworzenia chętnie naśladowali poeci z zachodniej Europy.

W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, również widoczny był wyraźny kryzys renesansowych ideałów i światopoglądu. Zgodność miedzy formą a treścią dzieł uległa zachwianiu, klasyczna harmonia została zmieniona na czarujące bogactwo formy, logiczny układ konstrukcji ustąpił dekoracyjności i ornamentyce. Humanizm renesansowy został obalony, pojawił się pełen heroizmu humanizm barokowy, dualizm świata i człowieka, brak religijnej tolerancji. Człowiek doby baroku próbuje dokonać nowej interpretacji spraw wiecznych i doczesnych, szuka odpowiedzi na pytanie o sens i wartość życia. Mikołaj Sęp - Szarzyński, późnorenesansowy twórca, w swych utworach wzywał odbiorców do podjęcia aktywnego poszukiwania ważnych wartości, które można odnaleźć poprzez intelektualne skupienie i walkę z marnościami świata. Sebastian Grabowiecki zauważał w człowieku bezradność i osamotnienie, tym samym proponował on całkowitą ucieczkę od wszystkiego, co ziemskie i oddanie się bez reszty Bogu.

W czasie kontrreformacji Kościół nabiera potęgi. Zakon jezuitów odgrywa znaczną rolę w tworzeniu barokowego światopoglądu w Polsce. Dzięki rozbudowie szkół, zwiększyła się liczba osób wykształconych, nie było to już jednak tak wszechstronne i gruntowne kształcenie jak w renesansie. Nastąpiła nietolerancja względem innowierców, cenzura ograniczała wolność myśli, słowa i poglądów, które były bądź heretyckie, bądź antykościelne. Książki, które budziły zagrożenie mieściły się na indeksie. Pierwszy taki indeks w kraju powstał w Krakowie na początku siedemnastego wieku. Taka polityka Kościoła miała degradujące skutki, doszło do obniżenia poziomu literatury. Pojawiało się coraz więcej bezwartościowych dzieł, mających charakter dewocyjny lub panegiryczny (przesadnie pochwalny), które pisane były dla pieniędzy i protekcji. Twórczość literacka stała się modą, pisali ludzie pozbawieni talentu, tzw. grafomani. Często wplatano w tekst tzw. makaronizmy, czyli wyrazy obce, głównie łacińskie, wyróżniające się na tle języka ojczystego, w którym powstał dany utwór. W szkołach zakonnych z XVII wieku bardzo dużym atutem była znajomość języka łacińskiego, dlatego też dochodziło do tego, że słowa czy łacińskie zwroty wplatano w tok rozmowy, często podporządkowywano polską składnię łacińskiej albo dodawano do wyrazów z łaciny polskie końcówki. Doszło do znacznego obniżenia kultury umysłowej i obyczajowej szlachty, przekonanej o swej sarmackiej wyższości nad innymi stanami i narodami. W XVI wieku z pojęciem Sarmacji wiązały się pozytywne skojarzenia, odnoszące się do patriotyzmu, pracowitości i uczciwości. Jednak już wiek później w miejsce źle pojmowanych sarmackich zalet, wkroczyły szlacheckie wady: lekceważenie problemów ojczyzny, warcholstwo, ksenofobia, konserwatyzm, rozluźnienie obyczajów, grabieże, umiłowanie dóbr materialnych, dbałość o prywatę itp. Zachowanie polskiej szlachty, jako klasy rządzącej Polską, doprowadziło do ogromnego kryzysu w państwie, który sięgnął zenitu w 2 połowie XVIII (rozbiory). Już w XVII wieku kraj polski był uwikłany w liczne wojny m. in. z Turkami, ze Szwedami ("potop szwedzki"), do tego doszły bunty chłopskie. Od pierwszego zerwania sejmiku w 1652 roku w myśl przywileju "liberum veto" coraz bardziej wzrastała liczba sytuacji, w których wykorzystywano ów przywilej. Tylko za króla Augusta II zostało zerwanych 17 sejmików, a za jego następcę nie doszedł do skutku żaden.

sarmatyzm - u schyłku XVI wieku narodził się mit o pochodzeniu Słowian od walecznego i koczowniczego plemienia irańskiego - tzw. Sarmatów, od tego czasu polska szlachta jednoczyła się w poczuciu przynależności do grupy potomków zacnego ludu, wzrastało w niej przekonanie o świetności całego rodu szlacheckiego w Polsce, zacięcie bronili panującego w kraju ustroju (monarchii), który gwarantował im ogromne przywileje i swobody, utrzymywali oni, że najważniejsze jest to, co rodzime, dlatego nie należy w państwie nic zmieniać i unowocześniać (nie chcieli zmienić swojego dogodnego położenia). Sarmatyzm od XVIII wieku stał się określeniem pejoratywnym, oznaczającym: zacofanie, megalomanie, ksenofobię, nietolerancję, egoizm, dbałość o prywatę, lekceważenie problemów ogółu, warcholstwo, orientalny przepych, dewocją religijną, tradycjonalizmem itp. Siedemnastowieczny szlachcic - rycerz nazywany był obrońcą "złotej wolności" i społeczno - państwowego systemu, który gwarantował mu pełne swobody. Narodziły się hasła mesjanistyczne, które popierał również Kościół. Polska na czele ze szlachtą miała uchronić całą Europę przed najazdami pogan ze Wschodu, miła stanowić tzw. "przedmurze chrześcijaństwa" - wschodniego bastionu Rzymu, także stać się jedynym krzewicielem wiary wśród krajów wschodniej Europy. Polski szlachcic miał więc do spełnienia wyjątkową misję. W późnym baroku pojawiły się utwory krytykujące sarmatyzmu w Polsce: pisał je m. in. Wespazjan Kochowski czy Wacław Potocki. Krytykowano nie ideologię, która w swoich założeniach była godna naśladowania, ale czynione przez polską szlachtę odstępstwa od niej.

Nazwa epoki pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego określenia bardzo cennej perły o dziwnych i nieregularnych kształtach, którą nazywano "barocco". Nadanie barokowi takiego określenia miało się wiązać z metaforyką owej nazwy, która ukazywała epokę niezwykłą i pełną zadziwiających zjawisk.

Barokiem nazywa się epokę w historii kultury europejskiej, obejmując wszelkie zjawiska artystyczne z końca XVI, z XVII i 1 połowy XVIII wieku. W Polsce termin ten oznaczał epokę literacką trwająca od końca lat 80. XVL wieku do lat 30. XVIII wieku oraz barokowy prąd literacki.

Fazy baroku:

Faza pierwsza - to tzw. "wczesny barok", który trwał od 80. lat XVI wieku do 20. lat XVII wieku; są to czasu tzw. prekursorów baroku dojrzałego, tworzył m. in. Mikołaj Sęp-Szarzyński, który reprezentował poezję metafizyczną, ujawniającą dramat ludzkiego istnienia, zauważany już wcześniej w średniowieczu.

Faza druga - to tzw. "barok dojrzały", trwał od 50. lat XVII wieku po jego lata 70. W nim to tworzył mistrz konceptu i marinizmu w Polsce - Jan Andrzej Morsztyn.

Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, trwał aż po XVIII wiek, czas kryzysu politycznego i kulturalnego. Do najznamienitszych artystów tego okresu zalicza się: Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek.

Nurty literackie baroku:

marinizm - nazwa tego nowatorskiego prądu poetyckiego wywodzi się od nazwiska wybitnego włoskiego artysty - Gimbattista Marina, który był jego pomysłodawcą i twórcą, marinizm określa się także "kwiecistym barokiem". Odrzucał on harmonię między formą a treścią, znacznie dbało się o formę wiersza niż jego przesłanie, podstawą utworu był zadziwiający koncept (pomysł), który przedstawiany był za pomocą dużego arsenału dobranych środków artystycznych takich jak:

- metafora (przenośnia),

- wyszukane epitety,

- inwersja (szyk przestawny),

- paradoks,

- alegorie, symbole,

- anafory,

- paralelizm syntaktyczny (składniowy),

- gradacja,

- hiperbolizacja,

- antytezy (przeciwstawienia),

- oksymorony (sprzeczne wyrazy obok siebie),

- kontrasty,

- peryfrazy (omówienia),

- pointa.

konceptyzm - bardzo bliski marinizmowi prąd literacki, który za swoją podstawę uznawał kunsztowny i oryginalny pomysł poetycki zwany konceptem (stąd jego nazwa) bowiem: "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu", potrzeba konceptu przejawiała się również w tzw. gongoryzmie (nazwa pochodzi od nazwiska hiszpańskiego twórcy Ludwika Gongory). Ukazywał on podobieństwa i różnice zachodzące między różnymi zjawiskami i sytuacjami. Poezja konceptyzmu była jednocześnie intelektualna i zmysłowa, zmysły ludzkie uznawano za "informatorów duszy", zaś wysiłek umysłowy wiązał się z rygorystycznym warsztatem poetyckim. Wiersze, dzięki przemyślanemu zastosowaniu odpowiednio dobranych środków stylistycznych, sprawiały wrażenie spontanicznych, napisanych "od niechcenia" dzieł. Jednym z przedstawicieli polskiego konceptyzmu był Daniel Naborowski, który w swych utworach pragnął rozwiązać tajemnice ludzkiego bytu, poszukiwał wartości nadających przemijającemu życiu sensu.

Cechy poezji barokowej:

Oryginalność poezji Jana Andrzeja Morsztyna pochodziła z inspiracji włoskim marinizmem, w którym uważano, że utwory poetyckie winny zaskakiwać pomysłem wyszukanym (konceptem) i kunsztownym uformowaniem. Dlatego też polski przedstawiciel konceptyzmu konstruował swoje wiersze stosując niezwykłe językowe operacje, metafory, nieprawdopodobne paradoksy, antytezy (patrz: "Do trupa"), niespotykane epitety, odważne porównania itp. W jednym ze swych utworów Morsztyn zaznacza, że poeta wcale nie musi ani naśladować rzeczywistości, ani mówić prawdy, poezja jest tworzona dla samej poezji.

Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku:

sonet - specyficzny formalnie gatunek poetycki, w którym rygorystycznie przestrzegano założonych norm strukturalnych, złożony był on z 14 wersów, które podzielone były na 4 strofy: dwie pierwsze były czterowersowe, dwie ostatnie trzywersowe (tercyny). Pierwsze dwie zwrotki z reguły były opisowe i bardziej narracyjne, zaś dwie kolejne filozoficzno - refleksyjne i uogólniające. W sonecie obowiązywał także ścisły układ rymów. Gatunek ten narodził się w XII wieku we Włoszech, gdzie uprawiali go Dante Alighieri i Francisco Petrarka. Stworzyli oni wzór tzw. włoskiego sonetu, który jest rozpoznawany po następującym układzie rymów: abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonety były bardzo popularny w XV i XVI wieku, pisał je m. in. William Szekspir. Istnieje jeszcze jeden rodzaj sonetu, tzw. francuski (układ rymów w dwóch ostatnich strofach: ccdeed lub cddcee). Polskimi twórcami byli np. Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp - Szarzyński. Później sonet stał się jednym z trudniejszych gatunków, był uznawany za popis kunsztu poetyckiego. W romantyzmie sonety pisali: Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki, w pozytywizmie - Adam Asnyk, w Młodej Polsce - Jan Kasprowicz, Kazimierz Tetmajer, Leopold Staff, współcześnie: Jarosław Iwaszkiewicz, Stanisław Grochowinach, Antoni Słonimski.

epos rycerski - jeden z najstarszych epickich gatunków, związany pierwotnie z ludowymi podaniami o legendarnych i historycznych bohaterach różnych narodów, dosyć obszerny utwór, najczęściej przybierał formę wierszowaną, jego źródłem były podania, baśnie i mity, a sam gatunek ukształtował się definitywnie w średniowieczu.

pamiętnik - gatunek zawierający relację w pierwszej osobie narratora, który był uczestnikiem bądź naocznym obserwatorem opisywanych wydarzeń prywatnych lub publicznych, jest to gatunek piśmiennictwa użytkowego, z którego wywodzi się także pamiętnik w formie literackiej. Pamiętnik, nie tak jak dziennik, pisany jest z perspektywy czasu, dokonuje pewnych uogólnień i podsumowań, znajdują się także w nim liczne dygresje i refleksje narratora. Niektóre pamiętniki z powodu ich stylu artystycznego zaliczane są do literatury pięknej m. in. "Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska. Pojawiły się też pamiętnikarskie powieści, w których narrator mówi w 1 os. (zazwyczaj lp.), co zbliża go do czytelnika ­- gatunek takiej powieści narodził się w okresie zainteresowania psychologią, czyli głównie w psychologizmie Młodej Polski.

list - to także jedna z form użytkowych, wywodzi się z antyku (listy pisał m. in. Horacy), popularny był w klasycyzmie, mający związek z kulturą dworską. Zawiera różnoraką treść, dokonuje się w jego obrębie pewnych uogólnień, może być napisany w tonie dydaktycznym lub satyrycznym. Zalicza się ów gatunek do tzw. epistolografii, czyli sztuki pisania listów, dlatego rządziły nim pewne formalne wyznaczniki jak: odpowiedni styl (w zależności od nadawcy i adresata oraz treści listu). Jeśli był to list skierowany do przyjaciela to przybierał on charakter swobodnej wymiany zdań, wówczas można było pozwolić sobie na zwroty potoczne. Powstawały także formy listów z podróży, które zawierały w sobie swoisty rodzaj reportażu. W oświeceniu nawet w liście okolicznościowym dopuszczano poruszanie błahych problemów. W Polsce największy rozwój tego gatunku nastąpił w czasach oświecenie: Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki, w romantyzmie stał się on bardziej intymnym wyznaniem: Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid.