Szczegółowa analiza epoki antyku

ANTYK/ STAROŻYTNOŚĆ

Antyk jest epoką otwierającą dzieje kultury śródziemnomorskiej. Przyjmuje się następujące przedziały czasowe epoki: od IX w. p.n.e. (czasy, w których najprawdopodobniej tworzył Homer) do V w. n.e. Koniec antyku datuje się umownie na 476 r. - jest to data upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Nazwa epoki ma związek z łac. wyrazem "ante", który znaczy "przed" oraz słowem "antiquus" znaczącym tyle co "dawny". Obie odnoszą się do zjawisk, mających miejsce w przeszłości, o charakterze wzorcowym dla kolejnych epok. Stąd to, co antyczne, często jest określane jako klasyczne (łac. classicus - pierwszorzędny) - doskonałe, wzorcowe.

Światopogląd ludzi antyku określają dwa monumentalne dla historii kultury Europy i świata dzieła - mitologia grecka i rzymska oraz Biblia. Pierwsze wywodzi się z kręgu cywilizacji starożytnej Grecji i Rzymu, drugie ma związek z kulturą Izraela. Mitologia, zwłaszcza grecka (Rzymianie przejęli większość greckich mitów), stanowi skarbnicę archetypów (wzorców zachowań, gestów, postaw) oraz toposów (motywów, wątków) do dziś obecnych w literaturze i sztuce. Biblia stanowi przede wszystkim zbiór tekstów religijnych dla żydów i chrześcijan. Ponadto jest skarbnicą archetypów i gatunków oraz gatunków literackich.

NURTY FILOZOFII ANTYCZNEJ

Najważniejsi filozofowie antyku to: Platon, Sokrates i Arystoteles

Platon

Platon z Aten żył w latach 428-348 p.n.e. Był uczniem Sokratesa i jego gorliwym obrońcą, kiedy filozof został uwięziony i był sądzony rzekomo za obrazę moralności. Dzieła Platona są jednymi z najważniejszych w dorobku literackim z IV w. p.n.e. filozof pochodził z rodziny należącej do ateńskich elit, mógł więc bez przeszkód zająć się na przykład polityką. Tymczasem szybko wycofał się z życia publicznego. Śmierć Sokratesa skłoniła go zapewne do wniosku, że system demokratycznych rządów nie jest tak doskonały, jak się wydaje, skoro rządzący nie są w stanie porzucić swoich prywatnych interesów dla dobra wspólnego, w tym wypadku dla poszerzenia wiedzy na temat uniwersalnych prawd.

Platon odrzucił więc demokrację, co więcej nazwał ją "spośród wszystkich praworządnych ustrojów najgorszą". Zauważył korupcję w Atenach, skoro twierdził, że z powodu diet dla ludzi zajmujących się działalnością publiczną (rządy Peryklesa), stali się oni "próżniakami, tchórzami, gadułami i chciwcami". Myślą o sobie i własnych korzyściach, a nie o państwie i są gotowi zniszczyć każdego, kto zatroszczy się o rzeczywiste dobro państwa. Platon podkreślał, że ktoś, kto "naprawdę walczy w obronie słuszności, nie może uczestniczyć w życiu publicznym Aten bez narażania się na niebezpieczeństwo".

Dlatego w państwie idealnym, opisanym przez Platona, władzę sprawują filozofowie - ludzie mądrzy, dla których wartości materialne nie mają znaczenia. Niestety próba przekonania tyrana Syrakuz, by wprowadził w życie koncepcję państwa idealnego, nie przyniosła żadnych efektów.

Obok polityki Platon miał inne rozliczne zainteresowania matematyką, astronomią, metafizyką, pod którą rozumiał wyjaśnianie zjawisk nie dających się zweryfikować zmysłami lub za pomocą eksperymentu. Pozostawił po sobie filozofię idealistyczną, twierdził, że świat dostępny naszym zmysłom, jest jedynie odbiciem, cieniem świata prawdziwego, świata idei. Tamten jest doskonały, przeczuwamy jego istnienie za pomocą duszy.

Platon jeszcze za życia był uważany za jednego z największych filozofów, mimo to jego poglądy nie były zbyt szeroko dyskutowane. Uległo to zmianie, kiedy filozofią grecką zainteresowali się Rzymianie starożytni. Ci powrócili do dzieł Platona i na nowo je interpretowali i odczytywali.

Platon jest twórcą licznych dialogów, nie tworzył zwartych tekstów filozoficznych, wykładów czy traktatów. Swoje myśli zapisywał w formie dyskusji, w których jednym z rozmówców jest zwykle Sokrates. Taka forma sprawia, że odbiorca współuczestniczy w rozmyślaniach, jest prowokowany do snucia własnych refleksji, co uaktywnia nasze myślenie.

Platon uważał, że istnieje wiedza obiektywna, niezależna od moralności, i takiej prawdy obiektywnej należy poszukiwać. Nauczał w gaju Akademosa, miejscowego herosa, czczonego w pobliskim sanktuarium, stąd nazwa jego szkoły - akademia. Przychodzili tam ludzie zainteresowani studiami filozoficznymi, matematycznymi, astronomicznymi, choć Platon nie oferował im jakiegoś zamkniętego cyklu zajęć, zakończonego otrzymaniem dyplomu, świadczącego o ukończeniu studiów. Podczas spotkań żywo dyskutowano, spierano się, formułowano poglądy, idee, myśli, co sprzyjało rozwojowi intelektualnemu uczestników. Akademia platońska funkcjonowała jeszcze 900 lat po śmierci wielkiego filozofa i wciąż była areną wymiany myśli.

Nie jest łatwo omawiać systemu filozoficznego Platona. Filozof koncentrował się bowiem na pojęciach, których nie potrafimy ogarnąć zmysłami, zważyć, policzyć, takich jak: sprawiedliwość, dobro, piękno. Platon zauważał ich względność, relatywność. Innymi słowy fakt, że to, co dla jednych dobre, dla innych może być złe; sprawiedliwość króla może nie być sprawiedliwością poddanego. Jednak filozof poszedł dalej w swoich poglądach i staną na stanowisku, że jednak istnieje coś takiego jak obiektywne dobro, obiektywna prawda, obiektywna sprawiedliwość. Uważał także, że te pojęcia - cnoty - istnieją obiektywnie i niezależnie od nas. Nie można ich nabyć przez doświadczenie ani zrozumieć. Są to czyste idee, nazywane przez Platona także formami. Zaliczył do nich: dobro, piękno, sprawiedliwość i równość. Uważał, że istnieją one w świecie idei, niedostępnym zmysłom ludzkim ani doświadczeniu, są wieczne, niewidoczne, niezmienne. Jedyne one, zdaniem Platona, są realne. Natomiast wszystko to, co poznajemy zmysłami, jest jedynie cieniem prawdy, bo jest cieniem rzeczywistości idei.

Skąd zatem wiemy o ideach, skoro nie możemy ich doświadczyć zmysłami? Platon twierdził, że przeczuwamy ich istnienie i tęsknimy za nimi dzięki temu, że posiadamy duszę. dusza łącząc się z ciałem, przynosi mu gotową wiedzę na temat idei: "prawda o istniejących rzeczach zawsze tkwi w naszej duszy, nasza dusza winna być nieśmiertelna". Dusza posługuje się rozumem, by dowodzić istnienia idei. U schyłku życia Platon zarzucił tę teorię, jednak istnienie bytów niematerialnych oraz świata idei, niedostępnego zmysłom, ale istniejącego obiektywnie stało się podstawą tworzenia kolejnych idei i prądów filozoficznych następnych epok kulturowych.

Platon jest także twórcą teorii, zgodnie z którą wyższe myśli i idee, które rozpoznajemy za pomocą duszy pochodzą od najwyższego bóstwa, które Platon nazwał Demiurgosem (Stwórcą). Demiurg stworzył świat dostępny zmysłom z istniejącego już wcześniej tworzywa, zwanego materią, a zrobił to zgodnie z wiedzą i planem - świat jest więc uporządkowany, a każda żyjąca na nim istota ma swój cel. Ze względu na niedoskonałość materii nie dało się stworzyć świata idealnego. Czystość i porządek tkwią jednak w ludzkich duszach i tam należy ich szukać. Trzeba również wykorzystywać rozum do kontrolowania, a czasem tłumienia własnych namiętności, które z natury zakłócają harmonię i porządek. Dusza jest więc z natury swojej nieśmiertelna, ciało zaś podlega chorobom, starzeniu się i wreszcie śmierci. Dlatego, jak twierdził Platon, należy troszczyć się o sprawy duszy, bo to ona jest częścią istniejącą w wymiarze kosmicznym, ciało zaś ma wymiar jedynie doczesny.

W dialogu "Państwo" Platon zamieścił utopijną wizję państwa i społeczeństwa. Grecki tytuł tego dzieła nosi tytuł "Politeia", co można tłumaczyć jako: "System rządzenia", "System sprawowania władzy". u podstaw dobrze rządzonego państwa leży sprawiedliwość. Platon stał na stanowisku, że trzeba koniecznie postępować sprawiedliwie, gdyż sprawiedliwość jest pożyteczna, dzięki niej to, co nieracjonalne, udaje się podporządkować temu, co racjonalne. Społeczeństwo rządzone sprawiedliwie jest moralne, dzięki czemu doskonałe.

Obywatele państwa Platona zostali podzieleni na 3 klasy:

- strażnicy - ludzie wykształceni

- pomocnicy - ludzie broniący państwa przed wrogiem

- rzemieślnicy i wytwórcy - pełniący rolę służebną.

Harmonijne współdziałanie członków tych klas miało gwarantować doskonałe funkcjonowanie państwa.

Platon uważał, że kobiety mogą rządzić na równi z mężczyznami, co w jego czasach było czymś niezwykłym. Rządzenie było według Platona związane z osobistymi wyrzeczeniami. W jego Państwie "strażnicy" nie mieli prawa do posiadania rodziny i majątku. Mieli żyć we wspólnocie, mieszkać we wspólnych domach, jadać we wspólnych jadalniach, razem ćwiczyć w gimnazjonach. Kobiety - "strażnicy", które urodziły dzieci, miały je oddawać do specjalnych instytucji, w których były one wychowywane.

Zostanie "strażnikiem" wymagało specjalnego trybu życia już od najwcześniejszych lat. Przyszłych strażników kształcono w matematyce, astronomii, metafizyce, mieli stanowić elitę władców-filozofów, którzy całkowicie zmonopolizują możliwość podejmowania jakichkolwiek decyzji. Mieli oni na przykład zatwierdzać związki kobiet i mężczyzn, wcześniej oceniając, czy dzieci z takiego związku będą wartościowym obywatelami z punktu widzenia platońskiego państwa.

Arystoteles

Jednym z najwybitniejszych uczniów Platona był Arystoteles żyjący w latach 384-322 p.n.e. Położył on wielkie zasługi dla rozwoju nauk przyrodniczych i filozofii. Wszechstronny podobnie jak Platon zajmował się niemal każdą dziedziną nauki: biologią, medycyną, anatomią, psychologią, meteorologią, fizyką, chemią, matematyką, muzyką, metafizyką, retoryką, politologią, etyką, czy wreszcie krytyką literacką.

Był synem zamożnego lekarze ze Stagiry. Mając 17 lat przybył do Aten i rozpoczął regularnie odwiedzać Akademię platońską. w 335 r. założył zaś swoją własną szkołę, którą nazwał Lykejon. Ponieważ dyskusje filozoficzne prowadzone tam były w przykrytym dachem portyku (kolumnadzie), zwanym peripatos, uczniów Arystotelesa zwano perypatetykami.

Arystoteles jest twórcą logiki, nauki umożliwiającej na przykład ścisłe argumentowanie. Sformułował doktrynę o czterech zasadach wyjaśniania, z której korzystali późniejsi myśliciele. Są to forma (charakterystyczne cechy), materia (elementy budujące), początek ruchu (przyczyna), cel.

Jako nauczyciel Arystoteles inspirował swoich uczniom i zachęcał, by na własną rękę prowadzili dogłębne badania interesujących ich zjawisk. Na przykład wiemy, że jego podopieczni opisali system sprawowania rządów w ponad stu miastach greckich. Choć mistrzem Arytstotelesa był Platon, autor "Poetyki" odrzucił lub znacznie zmienił niektóre jego poglądy. Na przykład odrzucił platońską teorię form. Był zwolennikiem badania zjawisk w ich naturalnym otoczeniu a nie w laboratorium, stąd niechęć do doświadczeń i, które radził zastąpić obserwacjami.

Plonem takich poglądów jest więc na przykład sklasyfikowanie i opisanie przez filozofa ponad 500 gatunków zwierząt, również owadów. Arystoteles kładł nacisk na cel, jaki natura stawia przed poszczególnymi istotami. Twierdził, że aby wyjaśnić i prawidłowo opisać zjawisko, należy zrozumieć jego celowość. Uważał, że człowiek jest "istotą stadną", jego naturalnym celem jest życie w społeczeństwie i że forma greckiej polis stosunkowo najlepiej zaspokaja tę potrzebę. Normy prawne, obowiązujące w polis, sprzyjają moralnemu i cnotliwemu życiu.

Ciekawy był pogląd Arystotelesa na niewolnictwo. Uważał on mianowicie, że są ludzie przez samą naturę przeznaczeni do bycia niewolnikami. Dusze tych ludzi zostały pozbawione racjonalnego pierwiastka, który rządzi poczynaniami ludzkich istot.

Nieco podobne poglądy głosił w odniesieniu do kobiet. Uważał, że są one gorszym od mężczyzny gatunkiem człowieka. Ponieważ w procesie prokreacji to mężczyzna jest stroną dającą nasienie, a kobieta tylko daje materię, to mężczyzna jest osobnikiem ważniejszym. Arystoteles twierdził także, że kobiety są mniej odważne od mężczyzn, co zaobserwował u zwierząt. Niezależnie od tak radykalnych poglądów Arystoteles doceniał jednak wkład kobiet w życie społeczności, skoro twierdził, że bez nich dobre funkcjonowanie polis nie byłoby możliwe. Podobnie w związku małżeńskich - partnerzy powinni się wspierać, choć to mężczyzna ma być stroną dominującą.

Dla Arystotelesa, przeciwnie niż dla Platona, było oczywiste, że wiedza niekoniecznie chroni człowieka od popełniania błędów. I tak, człowiek często wie, że postępuje źle, ale robi to, bo tak mu wygodniej w danych okolicznościach. Dzieje się tak, ponieważ w duszy ludzkiej dochodzi do konfliktu pragnień. Lekarstwem według filozofii miało być ćwiczenie umysły tak, by zyskać samokontrolę, umożliwiającą stan równowagi. Dla Arystotelesa najpiękniejszym z przymiotów człowieka jest inteligencja.

Filozof twierdził, że źródłem szczęścia dla człowieka powinno być wykorzystywanie danych mu możliwości. Są to: racjonalny wybór, praktyczny osąd, wybór złotego środka. Arystoteles zauważał złe skłonności człowieka: do używania siły, do uzyskiwania wciąż nowych dóbr materialnych. Człowiek powinien jednak przezwyciężać je, a miała mu to umożliwiać właściwa edukacja.

Co do poglądów na wolność - filozof twierdził, że człowiek jest wolny naprawdę wtedy, kiedy podlega mądrym rządom, które dobrowolnie uznaje i którym się podporządkowuje.

Sokrates

Sokrates to najsłynniejszy filozof grecki V w. p.n.e. Żył w latach (469-399 p.n.e.), a swoją niezłomną postawą zdołał wyznaczyć filozofii greckiej całkowicie nowy kierunek rozwoju. Dla Sokratesa najważniejsze było, aby sprawiedliwość na równi z siłą kierowała ludzkimi poczynaniami. Sam starał się żyć sprawiedliwie, bo uważał, że w każdej sytuacji sprawiedliwość jest lepsza niż niesprawiedliwość. Centrum zainteresowań Sokratesa stanowiła etyka.

Sokrates nie przywiązywał wagi do dóbr materialnych. Uważał, że ani majątek, ani wygląd człowieka nie mają wpływu na jego walory etyczne. Sam nosił niezależnie od pory roku skromny płaszcz i wysłużone sandały, Nie posiadał majątku, służył w wojsku, jako hoplita i być może dzięki temu za pensję mógł utrzymać żonę i kilkoro dzieci. Może też otrzymał jakiś spadek. Skromne życie, jakie wiódł, bardzo mu odpowiadało. Swoje nauki wygłaszał na ulicach Aten, rozmawiając często z przygodnie napotkanymi ludźmi.

Niestety nie pozostawił po sobie żadnych pism, jego myśli zapisali uczniowie Sokratesa, przede wszystkim Platon. Punktem wyjścia do rozmów było stwierdzenie "wiem, że nic nie wiem", Sokrates zmuszał swojego rozmówcę do weryfikacji swoich poglądów, ponownego przemyślenia poglądów. filozof nigdy nie wygłaszał bezpośrednich pouczeń. Był przeciwny poglądom sofistów, dla których moralność była "więzami, które krępują naturę". Sokrates niezbicie twierdził, że cnota i moralność to prawdziwe wartości, które są gwarancją szczęścia. Filozof utożsamiał przy tym cnotę z wiedzą, utrzymując, że człowiek, który wie, co jest dobre, będzie się starał to osiągnąć.

Antyk grecki

Około 3000 lat p.n.e., w okresie neolitu, została zasiedlona Grecja i wyspy na Morzu Egejskim. Ludność ta, przybyła najprawdopodobniej z Palestyny i Azji Mniejszej, stworzyła kulturę minojską, której przykładem jest cywilizacja starożytnej Krety. Około 1000 lat później na tereny Grecji dotarły plemiona Achajów i Jonów, które utworzyły na tym terenie swoje państewka. Dostawszy się pod wpływ kultury minojskiej ludy te najpierw weszły w krąg tej cywilizacji, a z czasem utworzyły własną, zwaną mykeńską.

Okres archaiczny

Niewiele wiemy na temat tamtej epoki. Na podstawie badań archeologicznych można powiedzieć, że:

- Achajowie utworzyli system państewek i ok. XV w. p.n.e. zawładnęli Kretą, potem opanowali wyspę Rodos, aby organizować wyprawy na wyspy i wybrzeża Azji Mniejszej;

- ok. XII w. p.n.e. na tereny opanowane przez Achajów uderzyli Dorowie, plemię stojące niżej pod względem rozwoju cywilizacyjnego, którzy opanowali Peloponez, Kretę, południowo-zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej i część Grecji środkowej;

- w kolejnych wiekach Grecja podzieliła się na trzy części: dorycką (Sparta), achajską (Arkadia), jońską (Attyka).

W okresie archaicznym Grecy zamieszkiwali swoje miasta-państwa i niewiele się ze sobą kontaktowali, bo nie sprzyjało temu naturalne ukształtowanie Grecji. Poszczególne społeczności kultywowały własne tradycje i wierzenia, obyczaje, obrzędy. Ponieważ jednak liczba ludności rosła, a brakowało urodzajnej ziemi pod uprawę, zaczęto organizować ekspedycje, które poszukiwały lepszych terenów do zamieszkania. Pod koniec tego okresu można już wyróżnić następujące państwa: Ateny, Korynt, Milet, Megara.

Wielka kolonizacja

Rozpoczął się proces wielkiej kolonizacji, który trwał od VIII do VI w. p.n.e. Dzięki niej całe wybrzeże Morza Śródziemnego pokryło się greckimi osadami. Ich mieszkańcy utrzymywali kontakt z metropolią (Wielka Grecja w Italii, wybrzeża Morza Czarnego, południe obecnej Francji, wschodnie brzegi Hiszpanii, południowe wybrzeża Azji Mniejszej, wyspy). Dzięki zapotrzebowaniu na różnorodne towary w koloniach znacznie wzrosły obroty handlowe, a kontakty z ludnością tubylczą wpłynęły pozytywnie na rozwój greckiej kultury. W VII w. p.n.e. rozpoczęto bicie monety - rozpowszechniła się gospodarka towarowo-pieniężna.

Z czasem, m.in. dzięki kontaktom z "obcymi", starożytni Grecy poczuli się wspólnotą religijną i językową, swoją ojczyznę nazwali Helladą, a siebie samych - Helenami. Główne bóstwo starożytnej Grecji - Zeus zyskał zaś przydomek "Hellenios", co oznaczało, że jest bogiem wszystkich Greków.

Miasta-państwa

W VII w. p.n.e. doszło na terenie Grecji do wykształtowania się następujących państw:

- Sparta (Dorowie) lub inaczej Lakonia, która podbiła sąsiednią Mesnię. Ustrój Sparty był oparty na prawach Likurga. Panowało dwóch królów i rada starszych - geruzja, uchwały zapadały na zgromadzeniu ludowym (apella). Ludność była podzielona na: spartiatów - obywatele krwi doryckiej, periojkowie - ludzie wolni, ale bez praw politycznych, heloci - niewolnicy;

- Ateny - pierwotnie rządził w nich król, potem nastały rządzi arystokracji (eupatrydów), lud ateński był pozbawiony praw politycznych. w 632 r. p.n.e. Kylon próbował narzucić Atenom tyranię. Na przełomie VII i VI w. p.n.e. powstały prawa ateńskie, tworzone przez Drakona, Solona, Klejstenesa. W ten sposób tworzono warunki do zaistnienia demokracji ateńskiej.

W tym czasie Grecja została zagrożona przez potęgę perską. wojny grecko-perskie zakończyły się zwycięstwem Greków.

Wojny grecko-perskie

W 512 r. p.n.e. stosunki grecko-perskie uległy znacznemu pogorszeniu. Przyczyną tego stanu rzeczy było opanowanie przez Persów cieśnin łączących morza Egejskie i Czarne, które wcześniej były terenem eksportu towarów greckich. Poza tym Persowie interweniowali w wewnętrzne sprawy polis greckich na terenie Azji Mniejszej oraz nałożyli na nie obowiązek składania danin na rzecz Persji. W 500 r. p.n.e. doszło na terenie Jonii do powstania Greków. Poparcia udzieliły im Ateny. Persowie ostatecznie stłumili bunty greckie, ale jednocześnie zrozumieli, że jeśli chcą utrzymać swoją supremację na terenie Azji Mniejszej to muszą wpierw usunąć realne zagrożenie, jakie stanowili dla nich Grecy.

Wyprawa jaką podjęli Persowie w 490 r. p.n.e. miała dla nich drugorzędne znaczenie. Chodziło głównie o ukaranie pomocników zbuntowanych Jonów: Eretrii i Aten. Początkowo Persowie nie natknęli się na żadne przeszkody. Dopiero Ateńczycy na wieść o zbliżających się Persach, postanowili posłuchać rady stratega Miltiadesa i wydać Persom bitwę. Zebrali 10 tys. hoplitów oraz ok. 1000 Platejczyków (Spartanie nie zdążyli na wyprawę) i ruszyli na wyprawę przeciwko Persom. Do spotkania doszło pod Maratonem, gdzie grecka falanga (pomimo początkowych niepowodzeń) odniosła zwycięstwo nad wojskiem perskim.

Bitwa ta miała duże znaczenie moralne dla Greków, gdyż była pierwszym zwycięstwem odniesionym nad Persami w otwartym polu.

Następną kampanię wojenną Persowie zorganizowali dopiero dziesięć lat później, ale za to bardzo starannie. Wyprawę prowadził sam król Kserkses; atak miał być przeprowadzony z morza i lądu.

Spośród greckich polis najlepiej były przygotowane do wojny Ateny, które za radą Temistoklesa (oraz dzięki złożom srebra odkrytym w górach Laurion) zbudowali dużą flotę wojenną (40 tys. ludzi). Podjęte też zostały (w obliczu zagrożenia) kroki zmierzające do zjednoczenia polis greckich. W tym celu w 481 r. p.n.e. powstał Związek Panhelleński, w skład którego weszły: Sparta (oraz jej sprzymierzeńcy), Ateny, Beocja, Tesalia i mieszkańcy przybrzeżnych wysp. Przywództwo w Związku objęła Sparta, ale nie opracowano żadnego planu działania. Od początku też widoczna była postawa Aten, które rywalizowały ze Spartą o przywództwo, a także wiadome było, iż niektóre polis (Teby, Tesalia) w wypadku bezpośredniego zagrożenia mogą przejść na stronę wroga.

Gdy wiosną 480 r. p.n.e. Persowie uderzyli od północy, Grecy oddali wrogowi Tesalię (podyktowane to było względami strategicznymi), natomiast linię obrony przygotowano w Wąwozie Termopile, pod dowództwem króla Sparty Leonidasa, który miał do dyspozycji 300 Spartan i 7 tys. Greków - było to jedyne dogodne przejście z Grecji północnej do środkowej.

W tym samym czasie, gdy toczyły się walki o Termopile, flota grecka zajęła pozycję koło przylądka Artemizjon (płn. Eubea). Bitwa morska nie przyniosła zwycięstwa żadnej stronie, ale Persowie ponieśli duże straty z powodu burzy, która zniszczyła ich statki.

Persom niezbyt dobrze wiodło się też na lądzie. Termopile udało im się zdobyć dopiero za pomocą podstępu. W obronie wąwozu zginęli wszyscy Spartanie - także król Leonidas; reszta Greków została odesłana, gdy Leonidas zorientował się, że nie ma szans na zwycięstwo.

Po klęsce termopilskiej Ateńczycy ewakuowali ludność na Salaminę i Peloponez. Triumfujący Kserkses opanował Ateny i spalił Akropol; pozostało mu jeszcze zniszczyć flotę przeciwnika.

Tymczasem flota grecka (ok. 400 okrętów) zajęła pozycję pod Salaminą. Jednak nastroje wśród Greków były fatalne - nie wierzono w zwycięstwo. Temistokles zdawał sobie sprawę z tego, jakie straty ponieśli Persowie i wiedział, że nadszedł dogodny moment, by ich zaatakować. Powiadomiono Kserksesa o rzekomych planach ucieczki floty greckiej. Persowie dali wciągnąć się w pułapkę i zaatakowali Greków. Jednak statki perskie były znacznie cięższe i mniej zwrotne niż greckie, dlatego w wąskiej cieśninie trudno było im się poruszać (utworzył się gigantyczny korek). Ostatecznie bitwa przyniosła zwycięstwo Grekom. Jednak nadal pozostawała niepokonana lądowa armia perska, ale ponieważ nadeszła jesień Kserkses wycofał się na leże zimowe do Persji. Potem jego uwagę od Grecji odciągnęło powstanie babilońskie w 478 r. p.n.e.

W 479 r. p.n.e. wódz perski Mardoniusz usiłował zawrzeć pokój z Atenami, ale Temistokles zamierzał najpierw odnieść zwycięstwo nad Persami. Do decydującej bitwy doszło pod Platejami, gdzie armia grecka pod wodzą Pauzaniasza (głównodowodzący Związku Peloponeskiego) odniosła zwycięstwo nad Persami. Równolegle z tą bitwą toczyła się bitwa morska u przylądka Mykale, w wyniku której Grecy zniszczyli flotę perską, zapewniając sobie panowanie na Morzu Egejskim.

Walki przeciwko Persom toczyły się aż do końca lat sześćdziesiątych V w. p.n.e., a ich ukoronowaniem był tzw. pokój Kaliasza zawarty w 449 r. Dawał on autonomię wszystkim greckim polis w Azji Mniejszej, zabraniał satrapom perskim nawet zbliżać się w okolice tych miast, a perskie okręty wojenne nie miały prawa wypływać poza ustalone terytorium. Ateńczycy zobowiązali się nie najeżdżać państwa perskiego.

W wyniku wojny na czoło wśród polis greckich wysunęły się dwie: Sparta i Ateny. Pierwsza dysponowała znakomitą armią lądową (Plateje, Termopile), druga niepokonaną flotą. Z czasem Ateny zaczęły rywalizować ze Spartą o przywództwo w całej Helladzie. W 479 r. p.n.e. Ateny wraz z polis wyspiarskimi i miastami greckimi w Azji Mniejszej założyły Związek Morski ("Ateńczycy i ich sojusznicy"), który dysponował wspólnym skarbem na wyspie Delos oraz wspólną flotą. Celem Związku była walka z Persami aż do ostatecznego zwycięstwa. Po zakończeniu wojen Ateny narzuciły polis skupionym w Związku swoją hegemonię, a wspólny skarb przeniesiono do Aten.

Okres największego rozwoju Aten

Rozkwit Aten nastąpił pod rządami Peryklesa. Można powiedzieć, że po reformach Kleistenesa Ateny były polis demokratyczną, ale za ojca demokracji uznaje się Peryklesa, rzecznika kolejnych reform.

Przede wszystkim odebrano Areopagowi jego dotychczasowe uprawnienia administracyjne i kontrolne - funkcje te zostały oddane Zgromadzeniu (było to posunięcie wymierzone przeciwko arystokracji). Areopag zachował jedynie funkcję trybunału sądowego.

Za najważniejszą cechę demokracji ateńskiej należy uznać bezpośredni udział obywateli w zarządzaniu państwem. Jednak wobec faktu, że sprawowanie urzędów było nieodpłatne, tylko najbogatsza grupa Ateńczyków mogła sobie pozwolić na zajmowanie się polityką. Chcąc to zmienić, Perykles wprowadził opłaty za pełnienie funkcji urzędniczych. Jako pierwsi byli opłacani sędziowie (dwa obole), a następnie wprowadzono zwrot kosztów za udział w przedstawieniach dramatycznych. Kolejna reforma zezwoliła trzeciej klasie solońskiej na pełnienie najważniejszych urzędów, włącznie z archonatem.

Oczywiście nie wszyscy Ateńczycy byli faktycznie zaangażowani w politykę. Największe zainteresowanie polityką wykazywali głównie ci bardziej wykształceni i zamożni. Olbrzymi wpływ na życie polityczne wywierali tzw. demagodzy czyli przywódcy ludu oraz różnego rodzaju grupy i koterie polityczne, którym zwykli, prości obywatele dawali się kierować. Szacuje się, że na ogólną liczbę ok. 50 tys. Ateńczyków - w Zgromadzeniu brało udział ok. 6 tys. obywateli.

Dominacja Macedonii

Macedonia zajmowała tereny położone na północ od Grecji. Do końca VI w. Macedonia była uzależniona od Persji, a po uzyskaniu suwerenności (w wyniku klęski Persów w wojnach z Grekami) zostały przeprowadzone reformy, w wyniku których uległa osłabieniu pozycja arystokracji i unowocześniono wojsko. Z czasem hegemonię nad Macedonią usiłowały przejąć Ateny i Teby, ale próby te zakończyły się niepowodzeniem.

W 359 r. p.n.e. władzę w Macedonii przejął Filip II, dla którego głównym celem było zjednoczenie całej Grecji pod swoim zwierzchnictwem a następnie pokonanie Persji. W pierwszej kolejności Filip II podporządkował sobie kolonie greckie na wybrzeżu macedońskim, a następnie, korzystając ze skłócenia greckich polis, pokonał Tesalię, Fokidę i Olint. Dalszemu pochodowi Filipa II w głąb Grecji usiłowali przeszkodzić Ateńczycy (tutaj głównym wrogiem króla był Demostenes). Filip górował jednak nad nimi militarnie i w 346 r. p.n.e. Ateny zawarły z nim pokój. Zarzucano jednak Filipowi, że jest zwolennikiem rządów oligarchicznych i gardzi demokracją. W 340 r. p.n.e. za radą Demostenesa powstał Związek Helleński (Beocja, Teby, Ateny i Sparta) skierowany przeciw Filipowi II. Ateny rozpoczęły też pertraktacje z Persami na temat ewentualnego sojuszu antymacedońskiego. W roku 338 Filip II wkroczył do Beocji i pod Cheroneą pokonał armię grecką. W 337 r. utworzył Związek Koryncki, któremu sam przewodniczył, ogłosił się także naczelnym dowódcą wojsk związku. Filip zakazał także jakichkolwiek waśni pomiędzy członkami a ewentualne konflikty miał rozstrzygać on sam. Wydał uchwałę gwarantującą zachowanie istniejącego ustroju w państwach greckich. Gdy rozpoczął w 335 r. p.n.e. kampanię zbrojną przeciwko Persji, został zamordowany, a rządy przekazano jego synowi Aleksandrowi.

Pierwsze miesiące panowania były dla Aleksandra bardzo trudne. Pomimo, iż Związek Koryncki uważał go za wodza, to jednak Ateny i Teby (korzystając z buntów, jakie wybuchły w Ilirii) zawiązały przymierze antymacedeońskie z Persją. Aleksander po załatwieniu spraw na północy postanowił ukarać Teby: polis wzięto szturmem a ludność sprzedano do niewoli. Przerażeni Grecy zaniechali dalszych buntów, dzięki czemu Aleksander mógł już spokojnie zająć się przygotowaniami do wyprawy przeciwko Persom (w przedsięwzięciu tym dużego poparcia udzielił mu jego nauczyciel - Arystoteles). W 334 r. p.n.e. trzydziestotysięczna piechota i pięciotysięczna jazda pod dowództwem Aleksandra wyruszyły w kierunku Hellespontu.

Państwo Perskie było postrzegane przez ówczesnych ludzi jako kraina wielkich bogactw i dlatego wojsko tak chętnie poparło plany wojenne Aleksandra (liczyli na obfite łupy). Wydawało się, że pokonanie Persji nie będzie zbyt trudne, gdyż dosyć widoczny był już upadek autorytetu monarchy perskiego i stopniowy rozkład państwa.

Do pierwszego (zwycięskiego zresztą dla Aleksandra) starcia z armią perską doszło nad rzeką Granik. Wykorzystując sukces Aleksander zajął zachodnią i środkową część Azji Mniejszej i skierował się w stronę Syrii. W 333 r. pod Issos dał się zaskoczyć wojskom perskim dowodzonym przez króla Dariusza III, ale ostatecznie Aleksandrowi udało się zwyciężyć i zająć Syrię, Fenicję i Egipt, gdzie założył nowe miasto - Aleksandrię (332 r.).

W 331 r. p.n.e. wyruszył przez Syrię i Mezopotamię do Asyrii; 1 X pomiędzy Arbelą i Gaugamelą doszło do kolejnej bitwy z Dariuszem III, w wyniku której armia perska została doszczętnie rozbita. Aleksandra zaś wojsko okrzyknęło królem Azji. Następnie zajął on Babilon i Iran wraz z Suzą i Persepolis. Po tych sukcesach ogłosił zakończenie wyprawy panhelleńskiej i pozwolił Grekom na powrót do domu. Następnie postanowił podbić terytorium płn. - wsch. Iranu - był to szlak prowadzący do Indii, a podbój tego państwa był jego ostatecznym celem. Aleksander miał ambicję zjednoczenia pod swym panowaniem wszystkich znanych ówcześnie ziem i ludów.

W 325 r. wojska macedońskie po opanowaniu Pendżabu dotarły do Oceanu Indyjskiego. Wtedy Aleksander zdecydował się na odwrót (głównie z powodu trudnych warunków klimatycznych).

Po powrocie do Babilonu Aleksander rozpoczął przygotowania do nowej wyprawy, której celem był podbój Arabii oraz zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Plany te uprzedziła jednak jego śmierć - zmarł 13 VI 323 r. p.n.e.

Po śmierci Aleksandra imperium macedońskie rozpadło się na 3 wielkie monarchie: Egipt pod rządami dynastii Ptolemeuszy, Azja Zachodnia (Syrii) pod rządami Saleucydowi, Macedonia (z Grecją) - Antygonidów.

W 146 r. p.n.e. Grecję podbił Rzym, który w znakomitej większości przejął greckie dokonania w zakresie kultury i religii. Dzięki temu przejęły ją również w spuściźnie po starożytnym Rzymie narody Europy Zachodniej. Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 r. tradycję grecką kontynuowało Cesarstwo Bizantyjskie (do 1453 r.).

Mitologia

Mitologia starożytnych Greków stanowi zbiór opowieści, dających pojęcie na temat światopoglądu i religii tego narodu. W mitach Grecy

- wyjaśniali niezrozumiałe dla siebie zjawiska przyrodnicze

- wyjaśniali pochodzenia świata, człowieka i bogów

- wyjaśniali genealogię greckich bóstw.

Według starożytnych Greków na początku istniała mieszanina żywiołów - chaos. Potem wyłoniła się z niego pierwsza boska para - Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia. Narodziła się wraz z nimi ziemia. Potem Uranosa zastąpił na tronie jego syn, Kronos, a jego z kolei Zeus. Podzielił się on władzą z swoimi braćmi: Posejdonem (opanował morza) i Hadesem (objął w posiadanie królestwo podziemi). Zeus wraz z elitą bogów mieszkał na Olimpie. Pomniejsi bogowie, a także nimfy, satyrowie mieli swoje siedziby na ziemi. Ziemię odwiedzali też olimpijczycy, którzy mieli tu swoje ulubione miejsca.

Na podstawie mitologii możemy stwierdzić, że Grecy wyznawali politeizm - wierzyli w wielu bogów. Poddawali ich zabiegowi antropomorfizacji - to znaczy bogowie greccy byli bardzo podobni do ludzi, podobnie wyglądali (niektórzy, jak Hefajstos, byli nawet kalecy), mieli swoje zalety i wady. Ważnym obowiązkiem człowieka było zadbać o pochówek bliskich, ponieważ tylko prawidłowo odprawione obrzędy gwarantowały duszy wejście do państwa zmarłych.

Filozofia

Tales z Miletu - zwany ojcem filozofii, stwierdził, że świat wyłonił się z wody, prasubstancji, z której pochodzi wszelkie życie. Żył w VII w. p.n.e. Swoje poglądy argumentował opisem obserwacji przyrody i naukowymi argumentami.

Inni greccy filozofowie - Sokrates, Platon, Arystoteles, Pitagoras, Epikur. Dzięki ich działalności rozwinęły się: filozofia, matematyka, astronomia, medycyna, logika, etyka, fizyka.

Filozofowie rzymscy - Seneka, Lukrecjusz, Cyceron.

filozofowie chrześcijańscy - Orygenes, św. Augustyn.

W starożytności filozofia była jedną najważniejszych dziedzin nauki, zajmowała się poszukiwaniem odpowiedzi na pytania o sens istnienia człowieka, drogi osiągnięcia szczęścia, najlepsze metody organizacji społeczeństw i państw, naturę człowieka i sposoby jej polepszenia.

Zarówno mitologia jak i filozofia antyczna do dziś stanowią cenną inspirację artystów. Mity zawierają liczne archetypy ludzkich zachowań i postaw. Z filozofii antycznej obficie czerpali na przykład twórcy polskiego renesansu, z Janem Kochanowskim na czele. Klasycyzm jest także ważnym motywem twórczości współczesnego poety, Zbigniewa Herberta, gdzie staje się niedoścignionym wzorcem.

Antyk chrześcijański (Bliskiego i Dalekiego Wschodu)

Drugim, obok mitologii, źródłem kultury europejskiej jest Biblia. została podzielona na dwie części

- Stary Testament - zbiór pism ważnych dla religii judaistycznej, zawiera 46 księgi, w których opowiedziano historię narodu izraelskiego, z którym zawarł przymierze Bóg - Jahwe;

- nowy Testament - zbiór pism ważnych z punktu widzenia chrześcijaństwa, zawierający 27 ksiąg, w których zawarto historię życia i naukę Mesjasza, Jezusa Chrystusa, oraz Jego uczniów.

Nazwa Biblia pochodzi od słowa biblion - zbiór papirusu.

Dla żydów i chrześcijan biblia jest Świętą Księgą zawierającą teksty pisane pod natchnieniem Ducha Świętego.

Szacuje się, że treści biblijne były przekazywane już od XVIII w. p.n.e. (najpierw ustnie), zaś księgi biblijne były zapisywane w okresie od XIII w. p.n.e. do I w. n.e (Stary Testament) i w latach 51-96 n.e. (Nowy Testament). Księgi biblijne były zapisywane w językach greckim, hebrajskim, aramejskim, a ze względu na zamieszczone w nich treści można je podzielić na dydaktyczne, mądrościowe, prorockie, historyczne.

Słowo "testament" oznacza przymierze, które Bóg zawarł z ludźmi.

Biblia to księga wyjątkowa w dziejach ludzkości. Dzieli się na dwie części: Stary i nowy Testament i ogólnie rzecz biorąc powstawała od XIII w. p.n.e. do 96 r. n.e. Jest najpopularniejszą księgą, a motywy i wątki w niej zawarte raz po raz pojawiają się w literaturze wszystkich kolejnych epok. Podobnie jest z gatunkami literackimi, które tu występują. Nie można jednak traktować Biblii wyłącznie jako dzieła literackiego. Dla żydów i chrześcijan stanowi ona bowiem Pismo Święte - teksty spisane pod natchnieniem Ducha świętego, zawierające Słowo Boże. biblia zawiera prawdy dotyczące kondycji człowieka w świecie i jego przeznaczenia aktualne do dziś. Nowy Testament niesie przesłanie miłości, która staje się drogą do osiągnięcia szczęścia i otwiera wrota życia wiecznego.

Analizując kolejne kręgi starożytnej cywilizacji, można zauważyć, jak zmienia się oblicze człowieka, który zaczyna coraz więcej myśleć, coraz lepiej dbać o piękno świata, o własną kondycję, budzi w sobie chęć poznawania świata i siebie samego.

Spuścizna antyku jest niezwykle bogata i różnorodna. Tu znajdują swoje źródło archetypy i toposy, tu wreszcie mamy skarbnicę nakazów i zakazów moralnych (filozofia Greków, Biblia). Nawet sformułowania z Biblii i mitologii do dziś funkcjonują w świadomości Europejczyków.

Arystoteles i jego "Poetyka"

Jest to dzieło na temat teorii literatury, prawdopodobnie w starożytności jedno z najmniej znanych dzieł Arystotelesa. Najstarszy przekaz pochodzi z X wieku. Dzieło jest niekompletne. Arystoteles rozpatruje poezję jako odrębną sztukę, rozróżnia gatunki literackie, ze względu na funkcje, jakie pełną. Prezentuje podział składników tragedii na ilościowe - dotyczące budowy (stasima, epejsodia) i jakościowe (fabuła, charaktery, perypetia, akcja dramatyczna). Najwyżej spośród gatunków literackich ceni tragedię. Definiuje także pojęcie mimesis - naśladownictwa: poeta naśladuje rzeczywistość, ale jej nie odwzorowuje, przedstawia rzeczywistość nie taką, jaka jest, ale taką, jaka powinna być. Taka rzeczywistość jest celowo uporządkowana, oczyszczona z przypadkowości, wydarzenia w niej przedstawiona mogłyby się zdarzyć w realnym świecie.

Drugim ważnym pojęciem, jakie Arystoteles analizuje jest katharsis - oczyszczenie. Do dziś istnieje wiele hipotez na temat tego, czym było i w czym się objawiało starożytne "oczyszczenie" pod wpływem tragedii. Wiadomo z pewnością, że było związane z zasadą naśladownictwa. Widz, dzięki temu, że oglądał na scenie wydarzenia, które mogłyby się wydarzyć, odczuwał trwogę na myśl, że mógłby w nich uczestniczyć. Konstrukcja bohatera tragicznego także oparta na naśladownictwie pozwalała widzowi na utożsamienie się z nim i odczucie litości. Te dwie potężne emocje wywoływały wewnętrzne "oczyszczenie".

Sztuka grecka

Architektura

Od VII w. p.n.e. grecy zaczęli używać w budownictwie kamienia, ale głównie do celów kultowych i publicznych. Z czasem wykształciły się odrębne style budowlane, których najlepszym znakiem rozpoznawczym są kolumny. Styl dorycki - powstał na Peloponezie, charakteryzował się prostotą wykonania i pewną surowością, kolumny stały wprost na ziemi i nie były zdobione. Styl joński - rozwinął się w Azji Mniejszej, charakteryzował się smuklejszymi kolumnami, stojącymi na podwyższonej podstawie, zwieńczonymi ślimacznicami - sprawiały one wrażenie lekkości i smukłości.

W V w. p.n.e. największą doskonałość architektoniczną osiągnięto w Atenach: odbudowano Akropol, którego największą chlubą był Partenon (świątynia Ateny dziewicy, opiekunki miasta), dzieło Iktinosa i Kallikratesa.

W IV w. p.n.e. wykształciła się kolumna koryncka - smuklejsza od poprzednich, a jej kapitel był zdobiony liściem akantu. Wzniesiona wtedy została świątynia Artemidy w Efezie, którą zalicza się do siedmiu cudów świata.

Rzeźba

Na początku VI w. p.n.e. Grecy utworzyli własne szkoły rzeźbiarskie, a drewno zostało zastąpione marmurem. Opracowano też technikę odlewu pustych posągów z brązu.

Najsłynniejszym rzeźbiarzem greckim był Fidiasz (500-438 r. p.n.e.) - twórca posągów bogów (Zeusa olimpijskiego, Ateny Partenos). Jego rzeźby miały majestatyczny wygląd i były wykańczane złotem i kością słoniową. Inny artysta - Myron - rzeźbił w brązie, potrafił świetnie przedstawić postacie w ruchu (Dyskobol), jako pierwszy zaczął rzeźbić zwierzęta. Poliklet opracował idealny model ciała ludzkiego, rzeźbił ludzi takimi, jakimi powinni być (Młodzieniec opasujący czoło, Niosący włócznię).

W IV w. p.n.e. rzeźbiarze bardziej starali się, by twarzom postaci nadać pewien charakter, nastrój. Rzeźby bogów zagubiły swoją olimpową surowość i dystans stając się bardziej ludzkie; zaczęto też przedstawiać ich nago. Za największych mistrzów tego okresu uchodzą: Praksyteles - jego postacie cechuje duża delikatność (Hermes z Olimpu, Afrodyta z Knidos); Lizyp - tworzył postacie z brązu (Aleksander Wielki), stworzył nowy kanon piękna ludzkiego ciała, rzeźbił też posągi koni.

Rozwinęła się też płaskorzeźba, którą Grecy zdobili swoje budowle.

Malarstwo

Nie zachowały się zabytki malarstwa ściennego, ale możemy je obserwować na przykładzie ceramiki. Początkowo był to tzw. styl geometryczny, potem pojawiły się rośliny, zwierzęta, ludzie. Postacie malowano czarnymi farbami na jasnym tle (głównie w Jonii), ale w VI w. p.n.e. w Atenach pojawiły się czerwone figury na czarnym tle. Najczęstszym motywem były sceny z mitów. Malarstwo ścienne możemy poznać tylko z opisów pisarzy.

Za najsłynniejszego malarza uchodził Polygnot z Tezos, który powiększył liczbę używanych kolorów: do trzech używanych już (biały, czarny, czerwony) dodał jeszcze kolor zielony. Z kolei Apollodor z Aten wprowadził perspektywę i światłocień.

Architektura

Dopiero pod koniec III w. p.n.e. zaczęto wznosić w Rzymie budowle murowane, zarówno prywatne jak i użyteczności publicznej. Te ostatnie skoncentrowane były głównie na Forum, które stało się najważniejszym ośrodkiem życia miasta i państwa.

Rzymianie zapożyczyli sobie ze Wschodu cegłę i zaprawę murarską oraz metody konstrukcyjne - łuki i sklepienia. Pod koniec I w. p.n.e. zaczęli stosować w budownictwie marmur. Wymyślili natomiast specjalną zaprawę (rzymski beton), która pozwalała im na wznoszenie półokrągłych sklepień i kopuł. Ich konstrukcję Rzymianie opanowali perfekcyjnie osiągając ogromne bogactwo form architektonicznych i przestrzennych.

W miastach rzymskich wznoszono liczne świątynie (wzorowane na greckich) głównie na planie prostokąta (rzadziej koła), ustawiane na wysokim podniesieniu, a od frontu zdobione portykiem. Kolumny zazwyczaj redukowali do półkolumn, dostawianych do ścian. Za największe osiągnięcie rzymskiej architektury sakralnej uchodzi Panteon wzniesiony w II w. n.e.

Charakterystyczne dla architektury rzymskiej były różne budynki użyteczności publicznej: bazylika (budowla, w której odbywały się sądy, zgromadzenia oraz targi) - podłużny budynek trzy- lub pięcionawowy o drewnianym stropie, z rzędem kolumn podpierających dach od środka; teatry - kilkupiętrowe konstrukcje na planie półkola (teatr Marcellusa w Rzymie); cyrki - miały zazwyczaj formę wydłużonej elipsy z jednym bokiem krótszym, a przez środek biegł mur okrążany przez ścigające się rydwany (Circus Maximus); amfiteatry - typowo rzymskie budowle z kilkukondygnacyjną widownią i okrągłą sceną w środku oraz podziemnymi pomieszczeniami (np. dla dzikich zwierząt), z zewnątrz ozdabiane spiętrzonymi arkadami i kolumnami; odbywały się tam popisy gladiatorów, pozorowane bitwy morskie itp. (Coloseum); wznoszono też łaźnie publiczne (termy) często łączone z obiektami sportowymi i bibliotekami (termy Karakalli), łuki tryumfalne i kolumny dla uczczenia wielkich osiągnięć militarnych (Łuk Tytusa, Kolumna Trajana).

Rzymianie stworzyli też doskonałą sieć dróg o trwałej nawierzchni a także system wodociągów (akweduktów), mostów. kanałów, portów; regulowali też biegi rzek. Wszystko to świadczy o wysokim kunszcie rzymskiej sztuki inżynieryjnej.

Rzeźba

Rzymianie naśladowali rzeźbę grecką (początkowo zresztą zamawiane rzeźby wykonywali Grecy). Później jednak rzymska rzeźba portretowa stała się bardzo realistyczna i świetnie przedstawiała indywidualne rysy rzeźbionej postaci. Posągi były zazwyczaj przybrane w togi, gdyż pobożność nie pozwalała Rzymianom na przedstawianie nago bogów czy urzędników (którzy byli reprezentantami ludu). W czasach Oktawiana Augusta wraz z rozwojem budownictwa wzrosło zapotrzebowanie na rzeźby, którymi ozdabiano place i budowle. Rzeźby rzymskie osiągnęły wtedy bardzo wysoki poziom artystyczny. Natomiast w czasach dominatu posągi cesarzy stały się bardzo monumentalne, ale całkowicie pozbawione wyrazu.

Rozwinęła się też płaskorzeźba zdobiąca najczęściej budowle i pomniki a przedstawiająca ważne wydarzenia historyczne z niezwykłą, wręcz dokumentalną dokładnością (Ołtarz Pokoju, Łuk Tytusa).

Malarstwo i mozaika

Malarstwo rzymskie miało charakter głównie dekoracyjny i najczęściej przedstawiano motywy historyczne albo mitologiczne. W I w. n.e. pojawiła się ornamentyka roślinna, a z czasem na ścianach zaczęto malować całe krajobrazy a także portrety domowników.

W IV w. nowe tony malarstwu nadało chrześcijaństwo - podobnie jak w literaturze, architekturze czy rzeźbie.

Bardzo modne były mozaiki, które układano na ścianach i podłogach (głównie w łaźniach) z małych kostek kamiennych, szklanych i terakotowych o kolorystyce czarno-białej a później również wielobarwnej. Najczęstszymi motywami były sceny z mitów lub przyrody.

Mit i mitologia

Mit to opowieść ilustrująca wierzenia danej społeczności, mitologia zaś to zbiór mitów. Zawiera ona zwykle opowieści o powstaniu świata, narodzinach rządzących światem bogów, pochodzeniu człowieka, dziejach bogów i ludzkich rodów. Mity można podzielić na 4 grupy:

- kosmogoniczne - o powstaniu świata

- teogoniczne - o powstaniu bogów

- antropogeniczne - o powstaniu człowieka

- genealogiczne - o ludzkich rodach, o bohaterach.

Mity miały służyć trzem podstawowym celom:

- cel poznawczy: wyjaśnienie niezrozumiałych dla ludzi zjawisk (wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi, niezwykłe formy skalne, rzeźba wybrzeża, huragany, burze morskie itp.);

- cel światopoglądowy: mity stanowiły podstawę wierzeń religijnych;

- cel sakralny: opisy obrzędów, rytuałów, wprowadzenie nowych kultów.

Trzeba koniecznie wspomnieć, że bogowie w mitach zostali przedstawieni na podobieństwo człowieka - tak samo wyglądają, czują (zakochują się, cierpią po śmierci najbliższych), podlegają przeznaczeniu. Taki sposób przedstawiania nazywamy antropomorfizacją.

Mitologiczna kosmogonia, czyli jak powstał świat

Na początku był Chaos - mieszanina żywiołów, z których wyłoniła się pierwsza para greckich bóstw - Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia. Gaję otaczał Eter. Zrodziła ona wszelką roślinność. Uranos zaś zesłał deszcz. Potem Ziemia wypełniła się żywymi istotami, a na niebie pojawiły się gwiazdy i deszcz. Starożytni Grecy wierzyli, że z Chaosu wyłonił się także Eros, choć są mity, zgodnie z którymi był to syn Afrodyty. Eros był bogiem miłości, dzięki niemu świat się wciąż odnawiał i odradzał. Eros łączył ludzi miłością, dzięki czemu następowały po sobie kolejne pokolenia.

Dzieci Uranosa i Gai nie były jednak zbyt udane - było to pokolenie Olbrzymów, a potem Cyklopów - Arges, Steropes i Brontes. Mieli oni związek z błyskawicami, grzmotami i piorunami. Ich dziećmi byli też Tytani - Okeanos, Kojos, Krion, Hyperion, Jarpet, Kronos) i Tytanidy - Teja, Rea, Temida, Mnemosyna, Tojbe, Tetys. Uranos najwyraźniej bał się ich, skoro postanowił zrzucić Tytanów do Tartaru - królestwa podziemi. Wtedy Gaja namówił najmłodszego z Tytanów, Kronosa, by zgładził ojca. Kronos ugodził Uranosa mieczem, a z jego krwi narodziły się boginie zemsty - Erynie. Na świecie pojawiły się także pokolenie Gigantów i Nimfy.

Tytani uwolnili z Tartaru swoich braci, a władzę nad światem objął Kronos. Zbyt się jednak obawiał, że historia się powtórzy, więc kiedy jego żona, Rea, rodziła kolejne dziecko, Kronos je połykał. W końcu zniecierpliwiona małżonka uciekła na Kretę i tam urodziła Zeusa. Zostawiła go pod opieką kozy, Amaltei, i pasterzy, którzy troszczyli się o maleńkiego boga. Kiedy Zeus stał się zdolny do walki z ojcem, wyruszył przeciw niemy. wcześniej Rea podała mu środek na wymioty, dzięki czemu na świecie znaleźli się bracia Zeusa: Hades, Posejdon i siostry - Hera, Hestia i Demeter. Walczyli oni rzecz jasna po stronie Zeusa. Straszna to była walka, ale młody bóg zwyciężył. Odtąd jego straszliwą bronią stał się piorun. Ożenił się z siostrą, Herą i zamieszkał na Olimpie, wybudowanym pod kierunkiem boskiego kowala, Hefajstosa, mistrza w swojej sztuce.

Codziennie na olimpijskich ucztach zasiadała elita bogów: Zeus i Hera, oraz ich dzieci i krewni: Afrodyta, Atena, Ares, Hermes, Demeter, Apollo w otoczeniu dziewięciu Muz, Artemida, Dionizos, czasem przybywał Hefajstos, który jednak ze względu na swoje kalectwo (utykał), wolał przebywać w swoim domostwie we wnętrzu Etny.

Trzej boscy bracia: Zeus, Hades i Posejdon podzielili się władzą na ziemi. Ster rządów dzierżył w swoich rękach Zeus, był on także niepodzielnym władcą nieba. Posejdon opanował wszelkie wody na ziemi, od oceanów po najmniejsze strumyki. Jego atrybutem był trójząb, Grecy wierzyli, że nim tak poszarpał wybrzeże ich ojczyzny. Hades natomiast obrał sobie za dziedzinę panowania podziemie - krainę zmarłych. Stał się sędzią dusz, które po śmierci, przepłynąwszy rzekę Styks, stawały przed nim w oczekiwaniu na wyrok. Żoną Hadesa była Persefona, córka Demeter, którą podstępnie porwał.

Bogowie

Zeus (Ojciec Niebios, Władca Piorunów) i jego żona Hera (Białoramienna) - władcy Olimpu, Zeus posługiwał się piorunem, straszliwą bronią, którą kuł dla niego Hefajstos w podziemiach Etny; Hera była patronką kobiet

Hades - władca krainy zmarłych

Posejdon - władca mórz

Amfitryta - żona Posejdona

Afrodyta - bogini miłości, najpiękniejsza z bogiń

Apollo - bóg artystów, otoczony orszakiem muz

Ares - bóg wojny, zawzięty, okrutny, jego rydwan był zaprzężony w cztery rumaki: Strach, Niezgoda, Bojaźń, Mord

Artemida - siostra Apollina, bogini łowów.

Atena - córka Zeusa, bogini mądrości, patronka licznych miast, przede wszystkim Aten.

Demeter - bogini wegetacji, plonów.

Dionizos - bóg wina i winnej latorośli, ale także wegetacji, płodności, życia i śmierci. W jego orszaku szli satyrowie, syleny, bachantki, nimfy. Ze świąt ku jego czci, tzw. Wielkich Dionizjów, narodziła się tragedia

Erynie - boginie zemsty, trzy siostry ścigające zbrodniarzy

Hefajstos - bóg ognia i kowali.

Hekate - bogini magii i czarów.

Helios - bóg tarczy słonecznej

Eos - bogini jutrzenki

Hermes - bóg kupców i złodziei, opiekun wędrowców, posłaniec bogów.

Hestia - opiekunka ogniska domowego.

Iris - bogini tęczy o przydomku "różanopalca".

Mojry - boginie przeznaczenia: Kloto, Lechezis i Atropos. Przędły nic ludzkiego życia, odmierzały jej długość i przecinały ją w odpowiednim momencie.

Nike - skrzydlata bogini zwycięstwa.

Pan - bóstwo lasów, był niezwykle brzydki, wszystkie nimfy się go bały, z tego powodu Pan był bardzo nieszczęśliwy, uosabia dziką stronę przyrody.

Selene - bogini księżyca.

Tanatos - bóg śmierci, brat Hypnosa (boga snu).

Temida - bogini sprawiedliwości, jej atrybutem była waga, przedstawiano ją z przepaską na oczach.

Dzieje świata

Grecy wierzyli, że "życie Ziemi" dzieli się na cztery okresy. Na początku był wiek złoty, w którym ludzie wiedli rajski żywot - nie znali chorób, cierpień, starości, nie pracowali, bo ziemia sama z siebie wydawała plony, więc wystarczyło z nich skorzystać. Po nim nastąpił wiek srebrny - już nie tak doskonały. Ludzie musieli pracować, ale nie było to dla nich wielkie obciążenie, praca była lekka i dawała radość. Pojawili się już jednak wśród nich prostacy, których nazywano barbarzyńcami. Po nim nastąpił wiek brązowy, stworzeni w tym wieku ludzie tylko z sobą walczyli, aż wreszcie pozabijali się nawzajem. Ich dusze powędrowały przed oblicze Hadesa, a na ziemi trwała jedynie dzika przyroda. Zeus postanowił więc stworzyć herosów. W tym wieku żyli Herakles, Tezeusz, Argonautowie. Bogowie wtrącali się w sprawy ludzi, mieli swoje sympatie, na przykład Atena zawsze wspierała Odyseusza, i antypatie - Hera nienawidziła Heraklesa i starała się mu we wszystkim szkodzić. Po wieku brązowym nastąpił wiek żelazny, w którym, jak twierdzili, żyją starożytni Grecy. to wiek barbarzyńskich wojen, w którym nie liczą się prawda, honor, prawość i uczciwość.

Wielcy tragicy greccy

Wielcy tragicy greccy

- Tespis - ok. VI w. p.n.e. wprowadził aktora (tzw. opowiadacza), który odpowiadał na kwestie chóru, co dało wykształcenie się dialogu scenicznego, wprowadził także maskę;

- Ajschylos - żył w latach 525 - 456 p.n.e., autor ok. 90 tragedii (m.in. trylogii "Oresteja"), wprowadził 2 aktora;

- Sofokles - żył w latach 496 - 404 p.n.e., wprowadził 3 aktora, ograniczył partie chóru na rzecz dialogu bohaterów, autor ok. 120 tragedii, m.in. "Antygona", "Król Edyp";

- Eurypides - żył w latach 480-406 p.n.e., znacznie pogłębił motywację psychologiczną postaci, kładł nacisk na ich przeżycia, autor ok. 70 tragedii (np. "Medea").