Powstanie PPR. Część polskich działaczy z byłej KPP, znajdujących się w ZSRR, została przeszkolona przez Komitet Wykonawczy Kominternu i wysłana do Polski w celu odbudowania partii, której nadano, zaproponowaną przez Georgi Dymitrowa, nazwę Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Weszli oni w skład tzw. grupy inicjatywnej, która podjęła we wrześniu 1941 r. pierwszą próbę przedarcia się do Polski. Zakończyła się ona jednak niepowodzeniem, z powodu szybko posuwających się na wschód Niemców. Dopiero 28 grudniu 1941 r. w Wiązownej pod Warszawą lądowali na spadochronach pierwsi członkowie grupy inicjatywnej (tzw. kierownicza trójka PPR), byli to: Paweł Finder, Bolesław Mołojec oraz szef grupy Marceli Nowotko. Wkrótce przybyły kolejne grupy polskich komunistów, przeszkolonych w ZSRR, na których czele stali: Małgorzata Fornali, Jan Krasicki, Aleksander Kowalski i Józef Wieczorek. Dnia 5 stycznia 1942 r. w Warszawie została utworzona formalnie Polska Partia Robotnicza.

PPR wchłonęła byłych członków KPP oraz lewicowych socjalistów i radykalnych ludowców, którzy tworzyli następujące organizacje: Związek Walki Wyzwoleńczej, Robotniczo - Chłopska Organizacja Bojowa, Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR, Młot i Sierp, Proletariusz, Polska Ludowa, Front Walki za Naszą i Waszą Wolność, Czyn Chłopsko - Robotniczy, Bojowa Organizacja Ludowa i inne ugrupowania komunistyczne.

Na czele PPR stanął Komitet Centralny, którego pierwszym sekretarzem został Marceli Nowotko. W ogłoszonej w połowie stycznia 1942 r. deklaracji programowej, PPR nawoływał do walki zbrojnej z okupantem o niepodległość Polski, co było zgodne z dyrektywami płynącymi z Moskwy. Pod koniec 1942 r. partia liczyła w swoich szeregach około 8 tys. członków.

Konflikt w kierownictwie PPR. Niebawem w kierownictwie PPR doszło do otwartego konfliktu. 28 listopada 1942 r. brat Bolesława Mołojca Zygmunt zastrzelił na ulicy Warszawy pierwszego sekretarza Marcelego Nowotkę. Stanowisko po zamordowanym objął Bolesław Mołojec. W tej sytuacji przeciwko nowemu pierwszemu sekretarzowi wystąpiła reszta kierownictwa, w osobach Pawła Findera, Małgorzaty Fornalskiej, Władysława Gomułki i Franciszka Jóźwiaka. Obydwu Mołojców zamordowano. A na czele PPR stanął Paweł Finder.

Konspiracyjne organy prasowe PPR:

"Trybuna Wolności"

"Trybuna Chłopska"

"Okólnik KC PPR" (pismo wewnątrzpartyjne)

"Przegląd Tygodnia"

"Przegląd Prasowy"

oraz pisma terenowe:

"Głos Warszawy"

"Głos Łodzi"

"Trybuna Robotnicza"

Gwardia Ludowa. Na wiosnę 1942 r. PPR przystąpiła do tworzenia własnej organizacji wojskowej - Gwardii Ludowej, której pierwszym dowódcą został Bolesław Mołojec. Natomiast Szefem Sztabu Głównego GL był najpierw Marian Spychalski (ps. "Marek"), a po nim Franciszek Jóźwiak (ps. "Witold"). Oddziały GL przeprowadziły wiele akcji terrorystycznych przeciwko okupantowi hitlerowskiemu, m. in. dwa zamachy bombowe na dużą kawiarnię niemiecką w Warszawie o nazwie "Café Club". Pierwszy z nich został dokonany 24 października 1942 r., a drugi 11 lipca 1943 r. Oba zamachy były odwetem za masowe egzekucje publiczne, w których w większości życie stracili członkowie PPR i GL.

Związek Walki Młodych (ZWM). W styczniu 1943 r. PPR utworzyła Związek Walki Młodych, którego pierwsza przewodniczącą została Hanna Szapiro - Sawicka, a po jej śmierci kierownictwo organizacji objął Jan Krasicki (ps. "Kazik"). ZWM prowadził działalność samokształceniową oraz kolportowała prasę, odezwy i ulotki, zarówno własne jak i PPR. Jego członkowie brali również udział w akcjach dywersyjnych, m.in. w zamachu na "Café Club" i "Bar Podlaski".

PPR a państwo podziemne. Od stycznia do kwietnia 1943 r. trwały próby nawiązania kontaktu komunistów z Delegaturą Rządu. 15 stycznia 1943 r. KC PPR opublikował list otwarty wzywający wszystkie organizacje konspiracyjne do podjęcia wspólnej walki z okupantem. W liście tym podważano autorytet legalnych władz polskich, a AK zarzucano stosowanie taktyki "stania z bronią u nogi". Prowadzone od lutego 1943 r. rozmowy między obydwiema stronami nie przyniosły żadnych rezultatów. Komuniści nie zgadzali się bowiem na uznanie zwierzchnictwa legalnych władz RP w kraju i na emigracji oraz zerwanie kontaktów z Międzynarodówką Komunistyczną i całkowite uniezależnienie się od niej. W tej sytuacji już 1 marca PPR wydał pierwszą deklarację "O co walczymy", w której postulowano utworzenie nowych władz krajowych nie pochodzących z mianowania rządu emigracyjnego.

Zaniepokojone działalnością komunistów podziemie utworzyło nawet w 1942 r. specjalną komórkę "K", której zadaniem było prowadzenie kontrakcji i gromadzenie informacji o poczynaniach PPR.

Wzrost aktywność PPR. Po rozwiązaniu wiosną 1943 r. Międzynarodówki Komunistycznej aktywność PPR znacznie wzrosła. Partia zyskała wówczas pewną samodzielność w działaniu. W swojej propagandzie coraz częściej posługiwała się hasłami demokratycznymi i patriotycznymi. Komuniści zaczęli szukać sprzymierzeńców wśród lewicy socjalistycznej i ludowej. Ale tylko grupka działaczy Robotniczej Partii Polskich Socjalistów z Edwardem Osóbką - Morawskim oraz dawni członkowie Niezależnej Partii Chłopskiej wykazali swoją gotowość do podjęcia współpracy, natomiast PPR nie zdołała nawiązać kontaktu z kierownictwem Stronnictwa Ludowego.

W listopadzie 1943 r. Niemcy zamordowali Pawła Findera i Małgorzatę Fornalską. Kierownictwo w partii przejął Władysław Gomułka. W tym czasie PPR opublikowało deklarację programową "O co walczymy?". Stanowiła ona rozwinięcie dotychczasowego programu PPR. Najważniejsze punkty w nim zawarte to m.in.: nacjonalizacja wielkiego przemysłu, banków i transportu, reforma rolna bez odszkodowania oraz wprowadzenie gospodarki planowej. Ponadto program zapowiadał odzyskanie przez Polskę ziem na zachodzie i północy oraz konfiskatę majątku Niemców i kolaborantów. PPR był również przeciwny objęcia władzy w wyzwolonej Polsce przez rząd RP w Londynie.

W drugiej połowie 1943 r. PPR wystąpiła z inicjatywą utworzenia reprezentacji demokratycznej. Wkrótce po tym, w nocy z 31 grudnia 1943 r. na 1 stycznia 1944 r., powołana została w Warszawie Krajowa Rada Narodowa. W skład KRN weszli działacze: PPR, Robotniczej Partii Polskich Socjalistów oraz w lutym 1944 r. SL "Wolność Ludu", stanowiącego lewicę ruchu ludowego. Przewodniczącym Rady został Bolesław Bierut. Na jego zastępcę wybrano działacza RPPS Edwarda Osóbkę - Morawskiego.

KRN działała za pośrednictwem wojewódzkich rad narodowych. W 1944 r. PPR wspólnie z lewicą socjalistyczną i radykalnymi ludowcami utworzyła następujące konspiracyjne rady: lubelską, krakowską, śląską, łódzką i warszawską. Ponadto istniała jeszcze rada narodowa dla miasta Warszawy.

Z inicjatywy PPR powstał także Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego oraz Armia Ludowa, w której skład weszły m.in. w całości oddziały GL i Związku Walki Młodych.

PPR po wyzwoleniu Polski stała się główną siłą kierującą przeobrażeniami politycznymi, gospodarczymi i społecznymi kraju.

I sekretarze KC PPR

Marceli Nowotko (styczeń - listopad 1942 r.)

Paweł Finder (listopad 1942 r. - listopad 1943 r.)

Władysław Gomułka (listopad 1943 r. - sierpień 1948 r.)

Bolesław Bierut (sierpień - grudzień 1948 r.)