Utworzenie PKWN:

20 lipca 1944 roku został powołany w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego pełniący rolę tymczasowego rządu. Manifest PKWN wydrukowano w Rosji, a następnie opublikowano 22 lipca w wyzwolonym przez Armię Czerwoną Chełmie Lubelskim, który wybrano na siedzibę PKWN, którą następnie przeniesiono do Lublina. PKWN złożony był głównie z komunistów, a działacze socjalistyczni i ludowcy mieli być jedynie zasłoną dymną. Na czele PKWN stał Edward Osóbka-Morawki a jego zastępcami została Wanda Wasilewska i Andrzej Witos. Obroną kierował generał Michał Rola-Żymierski a bezpieczeństwem publicznym Stanisław Radkiewicz. Zanim członkowie PKWN udali się do Polski musieli zgodzić się na ograniczenie suwerenności kraju oraz podpisali układ graniczny, w którym zgadzali się na linię Curzona jako granicę wschodnią.

Manifest PKWN określał go jako legalną, tymczasową władzę państwa polskiego, której celem było przywrócenie niepodległości. PKWN działał na podstawie konstytucji marcowej, jego celem było zwołanie sejmu, który przyjąłby nową konstytucję. Manifest przewidywał reformę rolną, nacjonalizację przemysłu i przejecie majątku poniemieckiego. Za gwaranta suwerenności Polski i jej granic uznano ZSRR, zachodnią granicę chciał PKWN oprzeć o Nysę, włączyć do Polski Prusy Wschodnie, Pomorze i Śląsk Opolski.

Organizacja Polski Lubelskiej:

Okresom powstania PKWN do zakończenia wojny i utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej nazywany jest okresem Polski Lubelskiej od siedziby PKWN w Lublinie. W kwestiach wojskowych decydowali w tym czasie dowódcy radzieccy, w kwestiach cywilnych PKWN. Połączono Armię Polską w ZSRR oraz Armię Ludową działającą na terenie kraju. W celu utworzenia 2 Armii Wojska Polskiego PKWN ogłosił mobilizację i nakazał przechodzenie z organizacji konspiracyjnych do Wojska Polskiego. Nie było jednak zbyt wielkiego odzewu ze względu na zniszczenie kraju oraz zakaz rządu londyńskiego, by żołnierze z Armii Krajowej wstępowali do Wojska Polskiego. Część z nich ukrywała się po lasach, cześć została siłą włączona do Wojska Polskiego. Na podstawie wzorowanego na radzieckim Kodeksie Karnym z września 1944 roku mordowano opornych członków AK. Na obszarach pozostających pod władzą PKWN z pomocą NKWD i gen. Sierowa zaczęto organizować aparat bezpieczeństwa i milicji, w październiku 1944 roku powstała Milicja Obywatelska oraz Urząd Bezpieczeństwa. Masowo aresztowano działaczy AK i podziemia oskarżając ich o kolaborację z hitlerowcami.

Pełniąca funkcje sejmu Krajowa Rada Narodowa ze stojącym na jej czele Bolesławem Bierutem stanowiła najwyższą władzę w Polsce Lubelskiej. Bierut był też zwierzchnikiem sił zbrojnych, wydawał dekrety z mocą ustawy a także reprezentował państwo na zewnątrz. PKWN pełniący rolę rządu organizował nową administrację. W ten sposób dochodziło do powstawania dwuwładzy, ponieważ jednocześnie istniały tez struktury londyńskiej Delegatury Rządu na Kraj.

Dla zachowania pozorów pluralizmu politycznego pozwolono na działanie przedwojennych partii - PPS, Stronnictwa Demokratycznego, Stronnictwa Narodowego. Obsadzone były one jednak głównie przez działaczy uległych komunistom, niezależni działacze działali w podziemiu.

Reforma rolna:

Dekret PKWN z 6 września 1944 roku wprowadzał reformę rolną, która miała mu przysporzyć sympatyków pośród chłopów. Zapowiedziano parcelację majątków powyżej stu hektarów powierzchni i pięćdziesięciu hektarów powierzchni ornej. W ten sposób miano powiększyć istniejące gospodarstwa poniżej pięciu hektarów oraz przekazać ziemię chłopom jej nieposiadającym. Ceną za otrzymaną ziemię miała być zapłata w postaci wartości jednorocznych zbiorów, a resztę rozłożono na dziesięć do dwudziestu lat. Ze względu na wolne tempo realizacji reformy rolnej wprowadzono przymus jej realizacji, a wspierało ją wojsko oraz Milicja Obywatelska. W wyniku tych działań ziemię nadano 110 tysiącom chłopów.

Sytuacja opozycji:

Sytuacja podziemia niepodległościowego pogorszyła się po klęsce powstania warszawskiego, delegat rządu na kraj opuścił stolicę, chociaż zapowiedział, że nie oznacza to końca jego działalności. Do podziemia przeszli działacze Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, Narodowych Sił Zbrojnych a także członkowie PPS - Wolność Równość Niepodległość, Stronnictwa Pracy, Stronnictwa Ludowego - Roch, Stronnictwa Narodowego. Siły podziemia na terenie Polski Lubelskiej starały się podtrzymywać pośród ludności przekonanie o dalszym działaniu rządu londyńskiego i konieczności zachowania mu wierności. Fatalne wręcz stało się położenie członków AK po przekroczeniu przez Wojsko Polskie linii Wisły w styczniu 1945 roku. NKWD i MO tropiły, śledziły i aresztowały działaczy podziemia. W tej sytuacji w obawie o życie żołnierzy AK naczelny dowódca AK gen. Leopold Okulicki "Niedźwiadek" ogłosił 19 stycznia 1945 roku rozwiązanie Armii Krajowej. Z jej działaczy utworzono organizację "Nie" oraz Ruch Oporu Armii Krajowej. Władze komunistyczne postanowiły pozbyć się przywódców podziemia polskiego. W tym celu dokonano ich aresztowania 27 marca 1945 roku używając podstępu o spotkaniu z gen. Sierowem. Pośród aresztowanych znalazł się delegat rządu na kraj Jan Jankowski, gen. Okulicki, w sumie szesnaście osób. Proces rozpoczął się w Moskwie w czerwcu 1945 roku, trzynastu aresztowanych uznano winnymi organizowania dywersji i sabotażu na tyłach Armii Czerwonej, trzech uniewinniono.

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej:

Na konferencji w Jałcie poparto rozwiązanie, w którym granica wschodnia miała biec linią Curzona a kompensatą miało być przesunięcie granicy zachodniej, jednak rozstrzygniecie tej kwestii pozostawiono konferencji pokojowej. Reorganizacji miał ulec rząd polski, uzupełniony o działaczy opozycyjnych z kraju i z zagranicy, którego podstawowym celem miał być zorganizowanie w jak najszybszym czasie wolnych wyborów. Utworzony 28 czerwca 1945 roku Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, którego premierem został Edward Osóbka-Morawki a wicepremierami Stanisław Mikołajczyk i Władysław Gomułka zyskał uznanie międzynarodowe.

Kwestia granic:

Rozstrzygnięcia co do kształtu i granic powojennej Polski zapadły na konferencji w Poczdamie obradującej od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 roku. Zachodnią granice Polski oparto o Odrę i Nysę Łużycką w skład państwa polskiego weszła znaczna część Prus Wschodnich oraz Gdańsk. Na wschodzie jako granicę utrzymano linię Curzona. W wyniku ustaleń poczdamskich powierzchnia Polski wyniosła 312,7 tys. km² i 24 miliony mieszkańców.

Referendum w 1946 roku:

W czerwcu 1946 roku zorganizowano referendum, w którym zadano trzy pytania:

  1. czy jesteś za zniesieniem Senatu,
  2. czy jesteś za kontynuacją reform społeczno-gospodarczych,
  3. czy chcesz utrwalenia granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

Komuniści propagowali hasło "3 x tak". Na skutek kampanii wyborczej pełnej terroru, zastraszania i fałszerstw referendum zakończyło się po myśli komunistów i większość społeczeństwa miała odpowiedzieć "tak" na wszystkie trzy pytania.

Wybory do sejmu:

Pierwsze powojenne wybory do sejmu odbyły się w styczniu 1947 roku. W wyniku "cudów nad urną", czyli fałszowania wyników zwyciężył blok partii komunistycznych zdobywając 80% głosów, PSL zaś według oficjalnych wyników-10%. Prezydentem w lutym 1947 roku wybrany został Bolesław Bierut, a premierem mianowano Józefa Cyrankiewicza. W tym samym roku ogłoszono też tzw. "małą konstytucję", która władzę ustawodawczą w państwie przekazywała jednoizbowemu sejmowi; wprowadzano urząd Rady Państwa, która mogła wydawać dekrety z mocą ustawy; utrzymano urząd prezydenta; zagwarantowano niezawisłość sądów; natomiast nie zapewniono praw i wolności obywatelskich. Porządku i spokoju w państwie pilnowała Milicja Obywatelska oraz Urząd Bezpieczeństwa. W 1952 roku przyjęto konstytucję PRL, która określała Polskę jako państwo demokracji ludowej a szczególną opieką otaczała spółdzielczą i państwową własność. Wiele z jej zapisów nigdy nie było respektowanych i realizowanych.

Odbudowa:

Pod koniec 1945 roku ogłoszono trzyletni plan odbudowy gospodarczej na lata 1947-1949. W styczniu 1946 roku ogłoszono nacjonalizację zakładów przemysłowych, transportu, handlu i banków. W gospodarce wprowadzono centralne planowanie.

Kwestia narodowościowa:

Postanowienia konferencji poczdamskiej zdecydowały o deportacji Niemców z terenów północno-zachodnich włączonych do Polski. W sumie akcja dotknęła dwa miliony Niemców. Ponadto do ZSRR przesiedlano Ukraińców, Litwinów i Białorusinów a Ukraińców zamieszkujących Bieszczady i tereny wschodnie w ramach Akcji "Wisła" przesiedlano na Ziemie Odzyskane. Akcja miała też na celu likwidację Ukraińskiej Armii Powstańczej, terrorystycznej organizacji występującej przeciwko władzom polskim jak i ludności polskiej. W trackie Akcji "Wisła" ludność ukraińska i łemkowska poniosła liczne ofiary.

Ziemie Zachodnie tzw. Ziemie Odzyskane trzeba było zaludnić i zagospodarować. Na terenach tych spotykała się ludność polska, ukraińska, niemiecka, początki jej współżycia nie były łatwe. Na terenach nadgranicznych osadzono czterdzieści tysięcy rodzin wojskowych, otrzymały one duże 15-hektarowe gospodarstwa, z wyposażeniem. Od listopada 1945 roku Ziemiami Odzyskanymi zajmowało się Ministerstwo Ziem Odzyskanych z Władysławem Gomułką na czele. Tworzono tam gospodarstwa rolne, zakładano pierwsze uczelnie wyższe.

Powstanie PZPR:

Powoli pod naciskiem Stalina w poszczególnych krajach demokracji ludowych powstawały partie komunistyczne. W Polsce podstawą partii komunistycznej miała być PPS i PPR. PPS jednak chciała zachować niezależność, była zwolenniczką demokracji parlamentarnej nie dyktatury proletariatu. Również działacz PPR Władysław Gomułka był przeciwny odgórnym tendencjom zjednoczeniowym. W wyniku jednak sporu Stalina z Titą i wykluczenia Komunistycznej Partii Jugosławii z Kominformu powstała presja na doprowadzenie do szybkiego zjednoczenia polskiego ruchu robotniczego. Gomułkę oskarżono o "prawicowo-nacjonalistyczne odchylenie" i wyrzucono z PPR. W grudniu 1948 doszło do zjednoczeniu PPS i PPR i tym samym powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.

System stalinowski:

Po wojnie ukształtował się, więc w Polsce system, którego podstawę stanowiła władza PZPR. Szybko usuwano z niej osoby o bardziej liberalnych czy niezgodnych z oficjalną linią partii poglądach. Dalszym represjom poddawano członków AK, podziemia, inteligencję. W 1950 roku represjami objęto półtora tysiąca oficerów, w trakcie przesłuchań stosowano tortury, wsławił się okrucieństwem słynny X Departament. W wyniku akcji na śmierć skazano trzydzieści siedem wojskowych, dziewiętnaście wyroków wykonano.

Z wyprzedzeniem zrealizowano trzyletni plan gospodarczy. W trackie jego realizacji rozwinęło się współzawodnictwo zawodowe. Robotnicy prześcigali się w wykonywaniu norm, a pierwszym przodownikiem pracy był pracownik kopalni Wincenty Pstrowski. Na lata 1950-1955 przewidziano kolejny plan, tym razem sześcioletni. Kładł on nacisk na rozwój przemysłu w kraju, zwłaszcza zaś zgodnie z życzeniami Moskwy na przemysł ciężki. Polska gospodarka uzależniona była od dostaw radzieckich surowców, ZSRR dostarczał także przestarzałych, nieekologicznych a przede wszystkim nierentownych technologii. Powstały huta im. Lenina w Krakowie, fabryka samochodów na Żeraniu i w Lublinie. Plan 6-letni kładąc nacisk na rozwój produkcji przemysłowej zaniedbywał rolnictwo i potrzeby konsumpcyjne społeczeństwa polskiego.

Władze komunistyczne propagujące ateizm szybko popadły w konflikt z popularnym w społeczeństwie polskim kościołem katolickim. TRJN odrzucił konkordat zawarty jeszcze w okresie międzywojennym. Zaraz potem wprowadzono świeckie małżeństwa, usunięto religię ze szkół, odebrano zakonom szkoły, świetlice. W 1953 roku ogłoszono konfiskatę dóbr kościelnych i zakonnych. Gdy kościół zaoponował przed nadmierną ingerencją władz w obsadzanie stanowisk kościelnych aresztowany został biskup Kaczmarek i kardynał Wyszyński. Wielu duchownych złożyło przysięgę na wierność PRL, byli to tzw. księża-patrioci. Stosunki z kościołem uległy poprawie po wydarzeniach październikowych 1956 roku.

Socrealizm zaczął dominować w kulturze i sztuce ograniczając w ten sposób wolność i niezależność twórców. Miał on propagować i gloryfikować pracę robotniczą, robotników, współzawodnictwo, ideały państwa socjalistycznego. W 1952 roku zastąpiono cieszącą się dużym autorytetem i dorobkiem naukowym Polską Akademię Umiejętności Polską Akademią Nauk. Cała nauka miała służyć ideałom socjalistycznej ojczyzny.

Okres stalinowski charakteryzujący się wyjątkową represyjnością, stosowaniem terroru, procesami politycznymi, aresztowaniami zakończył się w Polsce wraz ze śmiercią Stalina w 1953 roku. Dążenia do liberalizacji znalazły wyraz w wydarzeniach październikowych, w wyniku których społeczeństwo wymogło na władzach większą liberalizację życia publicznego.