Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie (PSZ) były regularnymi formacjami wojskowymi, stanowiącymi część Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (obok Armii Krajowej). Organizowano je od jesieni 1939 roku poza granicami kraju, na podstawie sojuszniczych umów wojskowych zawartych z Francją i Wielką Brytanią. W ich skład wchodziły wojska lądowe, marynarka wojenna oraz lotnictwo. Cywilne zwierzchnictwo i kontrola należały do władz polskich na uchodźstwie. Naczelnymi Wodzami byli kolejno:

- gen. Władysław Sikorski (do 4 lipca 1943 r.);

- gen. Kazimierz. Sosnkowski (lipiec 1943 - wrzesień 1944);

- gen. Tadeusz Bór-Komorowski (wrzesień 1944 - listopad 1946, podczas jego pobytu w niewoli niemieckiej od lutego do maja 1945 roku obowiązki Naczelnego Wodza pełnił gen. Władysław Anders).

MARYNARKA WOJENNA

Przystąpiła do walki z Niemcami u boku państw zachodnich jako pierwsza. 30 sierpnia 1939 roku odpłynął do Wielkiej Brytanii zespół trzech polskich niszczycieli: Błyskawicy, Burzy i Gromu. Miały one osłaniać konwoje morskie z zaopatrzeniem dla Polski, jednak w związku z zakończeniem kampanii wrześniowej zostały skierowane do walk na Atlantyk. W bitwie o Atlantyk siły niemieckie zamierzały przerwać szlaki morskie, dzięki którym ze Stanów Zjednoczonych docierało do Wielkiej Brytanii (a także na Maltę i do Związku Radzieckiego) zaopatrzenie. W walkach brały udział oprócz "zwykłych" nawodnych okrętów również okręty podwodne i lotnictwo morskie. Polski wkład to działania okrętów wojennych: Burza, Błyskawica, Garland, Grom, Orkan, Piorun, Kujawiak i Krakowiak oraz transport zaopatrzenia przez statki polskiej marynarki handlowej: Batory, Chrobry, Sobieski.

Polskie okręty uczestniczyły również w walkach o Norwegię wiosną 1940 roku (Grom, który został zatopiony przez niemieckie samoloty w maju 1940 roku, Burza i Błyskawica oraz statki pasażerskie, które transportowały wojsko), osłaniały w maju i czerwcu 1940 roku ewakuację brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego oraz części armii francuskiej z Dunkierki (ok. 340 tys. żołnierzy), współdziałały z flotą brytyjską na Morzu Śródziemnym, w Normandii w 1944 roku (D-Day, lądowanie wojsk alianckich we Francji), w bitwach morskich pod Quessant (8-9 kwietnia1944 r.) i koło wyspy Jersey (14 czerwca 1944 r.).

W październiku 1939 roku Polska Marynarka Wojenna liczyła 5 okrętów, na których służyło około 800 marynarzy. W miarę upływu czasu jej siły rozbudowywano poprzez wypożyczanie okrętów od brytyjskiej marynarski wojennej. Polscy marynarze pojawili się więc na krążownikach Dragon i Conrad, niszczycielach Garland, Piorun, Krakowiak, Kujawiak, Ślązak, Orkan, okrętach podwodnych Sokół, Jastrząb, Dzik oraz kilku ścigaczach. Ogółem podczas działań wojennych pod banderą polską walczyły 52 okręty, które brały udział w eskortowaniu prawie 800 konwojów, stoczyły ponad dwieście walk morskich, niszcząc przy tym 9 okrętów wroga. Straty własne objęły 6 okrętów (Grom, Orzeł, Jastrząb, Kujawiak, Orkan, Dragon) i 445 zabitych marynarzy.

Polska Marynarka Wojenna na Zachodzie została rozwiązana w 1947 roku, a większość marynarzy wstąpiła do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia (formacja ochotnicza utworzona przez Brytyjczyków dla demobilizowanych żołnierzy, służba w niej trwała 2 lata i obejmowała - poza sprawami wojskowymi - również przygotowywanie do życia w cywilu - organizowano kursy języka angielskiego i kursy zawodowe, zapewniano opiekę zdrowotną i warunki do rekonwalescencji).

LOTNICTWO

Pierwsze jednostki Polskich Sił Powietrznych zaczęły powstawać w lipcu 1940 roku, w związki z zagrożeniem Wielkiej Brytanii przez niemiecką inwazję. Zanim jednak zaczęła się bitwa o Anglię, polscy piloci zdążyli wziąć udział w obronie Francji. Potem w walkach o niebo Wielkiej Brytanii uczestniczyło około 100 z nich: w jednostkach RAF oraz w polskich dywizjonach myśliwskich 302 i 303. Ich osiągnięcia to około 160 strąconych samolotów niemieckich.

Po zakończeniu bitwy o Anglię polskie lotnictwo uczestniczyło w nalotach na Niemcy, wsparło inwazję aliantów we Francji (lądowanie w Normandii), transportowało ludzi i sprzętu dla ruchu oporu w okupowanych krajach Europy, w tym do Polski. W 1943 powstał Polski Zespół Myśliwski, który wziął udział w walkach w Afryce (Tunezja).

Polskie Siły Powietrzne na Zachodzie zostały rozwiązane w 1946 roku.

SIŁY LĄDOWE

Wojsko Polskie we Francji - tworzono je na podstawie polsko-francuskiej umowy wojskowej z 9 września 1939 roku i protokołu wykonawczego z 21 września tego roku. Początkowo do armii zaciągali się polscy emigranci zarobkowi, później dołączyli do nich żołnierze kampanii wrześniowej, którzy uszli niewoli i dotarli do Francji przez Węgry, Rumunię lub kraje bałtyckie. Do czerwca 1940 roku w ramach Wojska Polskiego we Francji udało się sformować następujące jednostki lądowe:

- Samodzielną Brygadę Strzelców Podhalańskich (dowódca: gen. Z. Bohusz-Szyszko);

- 1 Dywizję Grenadierów (gen. B. Duch);

- 2 Dywizję Strzelców Pieszych (gen. B. Prugar-Ketling);

- 10 Brygadę Kawalerii Pancernej (gen. S. Maczek);

- 3 dywizję piechoty (płk T. Zieleniewski);

- 4 dywizję piechoty (gen. R. Dreszer);

- Brygadę Strzelców Karpackich.

Ogółem służyło w nich około 80 tys. żołnierzy.

Działania zbrojne zapoczątkowała Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich (SBSP). Została ona włączona w skład północno-zachodniego alianckiego korpusu ekspedycyjnego i w kwietniu 1940 roku wysłano ją do zajmowanej właśnie przez Niemców Norwegii. Brygada liczyła około 5 tys. żołnierzy, co stanowiło około 30 proc. wszystkich sił sprzymierzonych w rejonie Narwiku. Zadaniem Polaków była obrona wyspy Hinnoy (Lofoty). Jeden z batalionów został wydzielony do natarcia na Bjerkvik. Później główne siły brygady przejęły odcinek na półwyspie Ankenes (na południe od Narwiku), gdzie do końca maja prowadziły walki o charakterze obronnym. Pod koniec maja Narwik został zajęty przez aliantów, po czym zarządzono ewakuację korpusu ekspedycyjnego. Rozkaz został wykonany w dniach 3-8 czerwca 1940 roku. SBSP była odpowiedzialna za osłonę załadunku wojsk alianckich na okręty i jako jedna z ostatnich odbiła od brzegów Norwegii. Po ewakuacji do Francji walczyła w obronie Bretanii, gdzie została rozbita. Część żołnierzy przedostała się więc do Wielkiej Brytanii i Egiptu, inni znaleźli się we francuskim ruchu oporu.

W kampanii francusko-niemieckiej (maj - czerwiec 1940 roku) wzięły udział:

- 1 Dywizja Grenadierów, wchodząca w skład 20 korpusu francuskiego, uczestnictwo w walkach w Lotaryngii pod Dieuze, Lagarde i Merviller. Została rozwiązana 21 czerwca na mocy rozkazu gen. Ducha, który uznał, że nie ma już możliwości kontynuowania walki;

- 2 Dywizja Strzelców Pieszych, wchodząca w skład 45 korpusu francuskiego, po kilkudniowych walkach żołnierze przeszli do Szwajcarii, gdzie zostali internowani;

- 10 Brygada Kawalerii Pancernej, będąca w składzie 4 armii w Szampanii, walczyła pod Champaubert, Montmirail i Montbard. Jej zadaniem było zabezpieczenie styku między 4 a 6 armią francuską, które otrzymały rozkaz wycofania się na południe. Po potyczkach pod Champaubert i Montmirail Brygada również przeszła do odwrotu, w trakcie którego zaskakującym atakiem odbiła na krótko, zajęty już wcześniej przez Niemców, Montbard. Brygadę rozwiązano 17 czerwca 1940 roku.

- 3 dywizja piechoty - walki o Bretanię.

W czasie walk we Francji zginęło lub zostało rannych około 6 tys. polskich żołnierzy, 13 tys. internowano, a 16 tys. dostało się do niewoli niemieckiej. Centralne instytucje Wojska Polskiego, oddziały nie uczestniczące w walkach oraz część żołnierzy z jednostek frontowych ewakuowano (łącznie ponad 20 tys. ludzi) do Wielkiej Brytanii oraz Palestyny.

W tej drugiej grupie znaleźli się m.in. żołnierze Brygady Strzelców Karpackich, którą po kapitulacji Francji przemianowano na Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich i podporządkowano Wielkiej Brytanii. Proces formowania jednostki został dokończony w Syrii, Palestynie i Egipcie. Ostatecznie liczyła około 5 tys. żołnierzy, dowodzonych przez gen. Stanisława Kopańskiego. Wzięła udział w walkach o Tobruk w 1941 roku i w bitwie pod Al-Ghazala. W 1942 roku została przeniesiona do Palestyny, następnie do Iraku. Po przejściu z ZSRR na Środkowy Wschód oddziałów gen. Andersa, Brygada została zreorganizowana w 3 Dywizję Strzelców Karpackich i weszła w skład Armii Polskiej na Wschodzie.

Wojsko Polskie w Wielkiej Brytanii - tworzone od września 1940 roku w Szkocji. Wojska lądowe objęły Pierwszy Korpus Polski (później pod nazwą 1 Korpusu Pancerno-Motorowego). Jednostka była wielokrotnie reorganizowana i ze względu na brak żołnierzy nie zakończono jej formowania. We wrześniu 1941 roku ze składu Korpusu wydzielono Pierwszą Samodzielną Brygadę Spadochronową, a od lutego 1942 roku tworzono Pierwszą Dywizję Pancerną.

Wojsko Polskie w Wielkiej Brytanii miały się składać z wojsk lądowych, morskich i powietrznych. Niestety, planów tych nie udało się zrealizować, ze względu na wyczerpanie się źródeł rekrutacyjnych: do Wielkiej Brytanii przedostało się z Francji zaledwie 30 tys. żołnierzy, w tym nieproporcjonalnie dużo oficerów.

Wobec groźby inwazji niemieckiej na Wielką Brytanię na przełomie 1940 i 1941 roku korpusowi polskiemu powierzono do osłony 200-kilometrowy odcinek wybrzeża wschodniej Szkocji. Ponieważ jednak do inwazji nie doszło, oddziały polskie nie zostały zaangażowane w walkę. Nastąpiło to dopiero w drugiej fazie wojny. W 1944 roku Samodzielna Brygada Spadochronowa, licząca 2 tys. żołnierzy dowodzonych przez gen. Sosabowskiego, wzięła udział w nieudanej operacji powietrzno-desantowej na terenie Holandii, połączonej z natarciem dywizji pancernych ("Market-Garden"). Jej zadaniem było otworzenie aliantom drogi do Niemiec. W czasie walk pod Arnhem Brygada straciła 1/5 żołnierzy.

W lipcu 1944 roku do walk o Normandię zaangażowana została Pierwsza Dywizja Pancerna, zorganizowana i dowodzona przez gen. Stanisława Maczka. Dywizja liczyła około 16 tys. żołnierzy i prawie 400 czołgów. W składzie 1 armii kanadyjskiej walczyła pod Falaise (7-22 sierpnia 1944 rok), następnie uczestniczyła w pościgu za Niemcami, wyzwalając wiele belgijskich miast, m.in. Ypres i Gandawę. W drugiej połowie września 1944 roku uczestniczyła w walkach o ujście Skaldy, w październiku wkroczyła do Holandii, zajmując Bredę i Moerdijk. Później walczyła w północnej Holandii i Niemczech. W maju 1945 roku przyjęła kapitulację bazy niemieckiej floty wojennej w Wilhelmshaven (poddało się ponad 30 tys. żołnierzy, 3 krążowniki i 18 okrętów podwodnych; zdobyto amunicję, materiały i tysiące ton żywności). Na koniec Dywizja weszła w skład alianckich wojsk okupacyjnych w Niemczech.

Wojsko Polskie na Wschodzie - część Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, powstała w wyniku połączenia we wrześniu 1942 roku Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie (Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich, Legia Oficerska i inne mniejsze jednostki) z ewakuowaną Armii Polską w ZSRR.

Polskie Siły Zbrojne w ZSRR utworzone zostały na mocy polsko-radzieckiego układu z 30 lipca 1941 roku oraz umowy wojskowej z 14 sierpnia tego samego roku. Tworzenie armii rozpoczęto w sierpniu 1941 roku, w europejskiej części Związku Radzieckiego nad rzeką Wołgą (obozy w Buzułuku i Tockoje). Później częściowo uformowane jednostki przeniesiono do republik Azji Środkowej: Kazachstanu, Uzbekistanu i Kirgizji. Żołnierze rekrutowali się z obywateli polskich deportowanych w głąb ZSRR po 17 września 1939 roku, jeńców wojennych, oraz osób cywilnych amnestionowanych w 1941 roku. Armia nigdy nie osiągnęła pełnego stanu (w lutym 1942 roku liczba żołnierzy osiągnęła wartość 48 tys., w marcu 1942 r. - ok. 66 tys.). Operacyjnie podlegała Armii Czerwonej, organizacyjnie i personalnie - Naczelnemu Wodzowi gen. Sikorskiemu i rządowi RP na uchodźstwie. Dowódcą został mianowany gen. Władysław Anders. Od samego początku armia borykała się z problemami logistycznymi (wyżywienie, zakwaterowanie, umundurowanie, wyposażenie w sprzęt wojskowy itp.) - teoretycznie miała to wszystko zapewnić Armia Czerwona (oprócz mundurów, które dostarczali Brytyjczycy), niemniej jednak wojskowi radzieccy nie wywiązywali się ze swoich zobowiązań - częściowo dlatego, że sami mieli problemy (Armia Czerwona również cierpiała w tym okresie na braki logistyczne), częściowo ze względu na niechęć żywioną do idei formowania w ZSRR odrębnej polskiej armii (opowiadano się za wcielaniem Polaków bezpośrednio do jednostek radzieckich). Drugim problemem gen. Andersa były powtarzane żądania jak najszybszego wysłania na front pojedynczych oddziałów lub dywizji - ze względu na trudną sytuację na froncie - podczas gdy polskie dowództwo chciało operować całością sił polskich (co zapewniłoby m.in. większą autonomię w podejmowaniu decyzji o ich losach. Było to o tyle ważne, że pojedyncze polskie jednostki mogłyby być potraktowane przez generałów radzieckich jako mięso armatnie). Wszystko to spowodowało, że Polacy zaczęli zabiegać o zgodę na wyprowadzenie uformowanych jednostek z ZSRR. Pierwszym grupom żołnierzy udało się to w marcu - kwietniu 1942 roku (33 tys. żołnierzy i około 10 tys. cywilów). Pełna ewakuacja armii do kontrolowanego przez Brytyjczyków Iranu odbyła się w sierpniu - wrześniu 1942 roku, na mocy podpisanych miesiąc wcześniej umów radziecko-brytyjskich. Ogółem ZSRR opuściło około 114 tys. ludzi.

Formowanie Armii Polskiej na Wschodzie (po połączeniu sił przybyłych z ZSRR i Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie) odbyło się głównie na terenie Iraku. W lipcu i sierpniu 1943 roku wyodrębniono z Armii Polskiej na Wchodzie Drugi Korpus Polski (dowódca: gen. Anders. W skład Korpusu weszły m.in.: 3 Dywizja Strzelców Karpackich (dawna Samodzielna Dywizja Strzelców Karpackich), 5 Kresowa Dywizja Piechoty, 2 brygada czołgów, 2 grupa artylerii. W październiku 1943 roku Korpus liczył 53 tys. żołnierzy, we wrześniu 1945 roku - czyli już po zakończeniu wojny - 105 tys.

Drugi Korpus Polski został w grudniu 1943 roku skierowany do Włoch, gdzie walczył w składzie 8 armii brytyjskiej (lądowanie na Półwyspie Apenińskim, dokonane głównie pod wpływem żądań Stalina o otwarcie przez aliantów zachodnich drugiego frontu na kontynencie - miało to odciążyć Armię Czerwoną na froncie wschodnim). Podczas kampanii włoskiej Korpus walczył:

- w maju 1944 roku na liniach Gustawa i Hitlera, przecinających środkową część Półwyspu Apenińskiego. Głównym punktem oporu Niemców było tu Monte Cassino, zdobycie którego kosztowało Korpus okupił stratą około 900 tys. żołnierzy (plus 3 tys. rannych);

- w lipcu 1944 roku wzdłuż wybrzeża Adriatyku, gdzie wyzwolił Ankonę;

- w sierpniu i wrześniu 1944 roku na linii Gotów, osłaniającej dolinę Padu;

- w październiku w Apeninach;

- w kwietniu 1945 roku w bitwie o Bolonię.

Na koniec Drugi Korpus Polski wszedł w skład alianckich wojsk okupacyjnych w Niemczech. W 1946 roku jego żołnierzy przetransportowano do Anglii, a rok później - zwolniono ze służby. Podobnie jak w przypadku żołnierzy Armii Polskiej w Wielkiej Brytanii, weterani Monte Cassino albo powrócili do kraju (mniejszość), albo wstąpili do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Stan Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie u schyłku wojny wynosił prawie 200 tys. żołnierzy. Miały one do dyspozycji około 950 dział i moździerzy, około tysiąc dział przeciwpancernych i przeciwlotniczych, ponad 1,3 tysiącami czołgów i dział pancernych, prawie 3 tys. transporterów opancerzonych, 1,8 tysięcy samochodów pancernych oraz około 32 tysięcy różnych pojazdów mechanicznych. W maju 1945 roku znajdowała się na froncie zachodnim w rejonie Wilhelmshaven l Dywizja Pancerna gen. Maczka dysponująca 415 czołgami i działami przeciwpancernymi, 515 transporterami i samochodami opancerzonymi, prawie 3,5 tysiącem innych pojazdów mechanicznych, a także 198 działami i moździerzami.

We Włoszech znajdował się Drugi Korpus Polski, wyposażony w 800 dział i moździerzy, 264 czołgów i dział pancernych, 1670 transporterów i samochodów opancerzonych oraz ponad 1,2 tysiąca innych pojazdów mechanicznych. Na południu Półwyspu Apenińskiego znalazła się 7 dywizja piechoty i 16 brygada piechoty. W Egipcie pozostała natomiast 14 samodzielna brygada pancerna.

W Szkocji, jeszcze nie w pełnej gotowości bojowej, stacjonował l Korpus Pancerno-Motorowy, złożony z 4 dywizji piechoty i 16 brygady pancernej. Razem z Samodzielną Brygadą Spadochronową liczył ponad 3 tys. ludzi.

Marynarka wojenna z polskimi załogami składała się z sześciu niszczycieli, jednego krążownika, trzech okrętów podwodnych i sześciu ścigaczy. Siły morskie uzupełniała marynarka handlowa.

Siły powietrzne w liczbie 14 dywizjonów wraz z ośrodkami szkoleniowymi liczyły ok. 14 tys. ludzi i 252 samoloty.

Ostatnim akordem służby żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie była służba okupacyjna w Niemczech i Włoszech. Po jej zakończeniu większość weteranów osiedliła się w krajach Europy Zachodniej, głównie w Wielkiej Brytanii (w tym kraju w procesie przystosowywania się do życia w cywilu pomagał żołnierzom rząd, poprzez założenie i finansowanie wspomnianego wyżej Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia). Ci, którzy zdecydowali się wrócić do kraju, byli niejednokrotnie prześladowani, ponieważ władza komunistyczna nie uznawała polskiego wojska na Zachodzie (podlegało ono przecież konkurencyjnemu rządowi polskiemu na wychodźstwie).