Osiemnastowieczne formy ustrojowe, na wybranych modelach w Europie i Ameryce.

W XVIII stuleciu w Europie pojawiły się nowe prądy filozoficzne, całkowicie odbiegające od dotychczasowych, opartych na zdobyczach baroku i odradzające starożytne tezy filozofii platońskiej. Wiek XVIII kojarzy się nam z pięknymi bogato zdobionymi salonami, hulaszczym życiem uprzywilejowanych grup społecznych, a także z "rokokowym" wyobrażeniem hrabin, markizów i baronów. Z tym też stuleciem utożsamiane jest także określenie "oświecenie", które przyniosło światu nowatorskie prądy umysłowe i nurty filozoficzne jak choćby: Racjonalizm - mający swe korzenie w XVII-wiecznej Francji, utylitaryzm orazempiryzm. Owej epoce towarzyszyły również postacie encyklopedystów będące ucieleśnieniem postępu nauki, szkolnictwa i oświaty. W XVIII stuleciu, nastąpił w Europie gwałtowny wzrost gospodarczy, a także szybki i niezwykle efektowny rozrost posiadłości zamorskich. Z mentalnością tamtych czasów kojarzy się nam też hasło "rewolucja". Można powiedzieć, że w XVIII stulecia spotykamy się z rewolucją: przemysłową, intelektualną, techniczną, oraz społeczno-polityczną, która niewątpliwie wyraźnie przyspieszyła tempo przemian historycznych.

Oświecenie jest okresem otwierającym czasy nowożytne, wraz z którymi podąża postęp oraz liczne zmiany, jednakże w oświeceniu możemy zauważyć elementy epok minionych. Jedną z istotniejszych cech, jakie będą podążać wraz z tą epoką będzie feudalizm, utożsamiany z elementem starego europejskiego ładu. Jednocześnie w znacznym stopniu przyczyni się on do wytworzenia absolutyzmu oświeconego, będącego nową, modną tendencją ustrojową w owym okresie.

Czasy starego porządku możemy rozgraniczyć na dwie zasadnicze postacie ustrojowo-prawne: republikę i monarchie. Ta druga charakteryzowała się cechami władzy suwerennej. Król sprawował rządy dożywotnio, samodzielnie albo razem z organami doradczymi lub ustawodawczymi. Władza panującego była dziedziczna albo elekcyjna (wybieralna). Na przestrzeni stuleci monarchia przybierała różnorakie formy, gdzie różnice stanowiły inne metody sprawowania rządów przez monarchę. Pierwszą ze znanych form była despotyczna monarchia niewolnicza, następnie zaistniały i rozwijały się kolejno: monarchia wczesnofeudalna (patrymonialna), monarchia stanowa, monarchia absolutna, oraz monarchia konstytucyjna. Po okresie monarchii wczesnofeudalnej, w monarchii stanowej pojawiły się ograniczenia władzy monarszej względem duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa. Monarchia absolutna była rodzajem sprawowania rządów, w której całą władzę skupiał monarcha, będący źródłem władzy wykonawczej i ustawodawczej. W monarchii konstytucyjnej król przekazywał część uprawnień przedstawicielskim organom ustawodawczym. Monarcha posiadał prawo zawetowania ustaw parlamentu. Z kolei republiką uważamy takie państwo, w którym władzy nie posiada dziedziczny monarcha, tylko władca elekcyjny, który nie włada krajem samodzielnie, ale razem z sejmem lub parlamentem. W XVIII stuleciu wyróżniamy jeszcze tzw. "systemy mieszane", gdzie koegzystowała dziedziczność korony, ale jednocześnie państwo było zarządzane też przez parlament (Szwecja, Wielka Brytania).

Przykładem typowej monarchii stanowej była Rzeczpospolita, którą w XVIII stuleciu rządzili nieudolni królowie będący niejednokrotnie marionetkami służącymi naszym przeciwnikom. Władza królewska była mocno uszczuplona przez hetmanów i magnatów, którzy robili w kraju co chcieli i stopniowo doprowadzali go do upadku i ruiny. Jakiekolwiek plany zreformowania i wydźwignięcia państwa z nędzy, były z góry skazane na niepowodzenie za sprawą konserwatywnej szlachty, która podczas obrad sejmu uniemożliwiała przeprowadzanie ustaw poprzez nagminne zrywanie posiedzeń. Celem tych ustaw miało być polepszenie sytuacji państwa i zwiększenie zakresu kompetencji króla kosztem wszechwładnej szlachty, która wówczas rządziła krajem nie pozwalając na ograniczenie swej władzy, co godziło w jej interesy.

Państwo portugalskie było w XVIII stuleciu krajem nienajlepiej rozwiniętym ekonomicznie, jedyny nacisk był tam kładziony na oliwki i wina, które importowano w wymianie z Wielką Brytanią. Na rzecz rozwoju winnic zarzucono uprawę zbóż, które w większości sprowadzano z sąsiedniej Hiszpanii, aby wyżywić społeczeństwo. Większa część majątków ziemskich pozostawała w rękach najpotężniejszych zakonów, dla których król pozostawał dziedzicznym mistrzem. Monarcha czerpiąc dochody z kolonialnych bogactw Brazylii, był w stanie całkowicie zaspokoić potrzeby dworu, arystokracji, a także pozostającego pod jego bezpośrednim zwierzchnictwem kościoła. Natomiast chłopi popadali w skrajne ubóstwo i głodowali. Ponadto klasy uprzywilejowane nie uiszczały podatków, a wszystkie świadczenia senioralne i czynsze były w feudalnej Portugalii wygórowane i najmocniej obciążały warstwy najuboższe. Jan V lwią część swoich zarobków przeznaczał na: budowle, fundacje kościelne i dworski przepych. Wciągając kościół w pełną zależność od władzy państwowej wysyłał Stolicy Apostolskiej wysokie sumy, a w zamian mógł osadzać swoich kandydatów na kardynalskich stanowiskach. U schyłku jego życia władza w kraju spoczywała na barkach rady regencyjnej, a arystokracja pławiła się w zbytku oddając rozrywkom i lenistwu. Po śmierci Jana tron objął nierozgarnięty Józef I, a rzeczywiste stery rządów przejął markiz Pombal. Uzyskał on wpływy dzięki jezuitom i siostrze Karola III. Utrzymywał on w kraju rządy silnej ręki, zmierzał do polepszenia wizerunku słabego państwa portugalskiego. Obciążył on dosyć brutalnie arystokrację i kler, a poprzez prowokacje i terror wymusił na nich płacenie podatków i świadczeń. Wprowadził nowe prawo sądowe i administracyjne, a także cenzurę, wdrożył reformę szkolnictwa, podporządkował państwu trybunały inkwizycyjne, zredukował zakony i wypędził jezuitów. Winnice nakazał przekształcać w pola uprawne usiłując podnieść kraj z gospodarczej zapaści, jednak nie zrobił niczego, by wydobyć najniższe klasy społeczne z nędzy. Rozbudował portugalską flotę i armie, a jego rządy były oparte na terrorze i twardej nieustępliwej polityce. Wszystko w państwie musiało być mu podporządkowane, dzięki czemu stworzył on podwaliny pod państwo totalitarne. Po śmierci króla Józefa I ster rządów uzyskała Maria I, która oskarżyła Pombala o zdradę stanu, aresztowała oraz oswobodziła wszystkie ofiary bezwzględnego terroru. Reformy markiza nie przyniosły jednak żadnego trwalszego rezultatu, w rezultacie Portugalia znalazła się na marginesie europejskiej sceny politycznej.

W XVIII stuleciu władza nad państwem hiszpańskim przypada rodowi Burbonów. Po burzliwych czasach Filipa V i Ferdynanda VI, na tronie zasiadł Karol III. Nowy monarcha był człowiekiem niezwykle religijnym, co zdecydowało o oddania kraju pod opiekę Niepokalanego Poczęcia. Karol nie zdecydował się również na obarczenie warstw uprzywilejowanych i kleru żadnym podatkiem, co spowodowało, że kraj tonął w długach. Karol III spotkał się w Hiszpanii z niechęcią do cudzoziemszczyzny, innowacji, a także z wszechobecną korupcją. Rządy rozpoczął od podniesienia stawek podatkowych, co zaowocowało wybuchem rozruchów oraz wzrostem nieufności wobec cudzoziemskich reformatorów. Król tworzył placówki gospodarczo-oświatowe i doprowadził do rozwoju hiszpańsko - amerykańskiego handlu. Jednak większość jego reform została potępiona, a innych nigdy nie zdołał wprowadzić w życie. Państwo pod jego panowaniem znalazło się na skraju ruiny finansowej, albowiem jego wydatki wyraźnie przekraczały dochody. Po śmierci Karola III ustały reformy, niektóre nawet unieważniono, a dwór nieudolnego monarchy na długo pogrążył się w rozlicznych intrygach.

Przykładem kraju, w którym w miarę sprawnie rozwinął się system monarchii absolutnej są Prusy. Państwo to w okresie panowania Fryderyka II znacznie wzmocniło swą pozycje na scenie międzynarodowej. W czasie swoich rządów monarcha ten zatwierdził szereg reform: sądowniczych, gospodarczych i oświatowych, dodatkowo popierał "filozofów" propagując ich przewodnie myśli. Rozpowszechnił on w państwie szkolnictwo średnie bazujące na praktycznym nauczaniu (były to szkoły realne). Jednocześnie przyczynił się również do zreformowania uniwersytetów we Frankfurcie i w Królewcu. Gościł we dworach bogatych posiadaczy ziemskich, jak chociażby Fredrich von Rochow, przy pomocy których zakładał szkoły zawodowe i rolnicze. W roku 1778 Rochow zorganizował nowatorskie seminarium nauczycielskie, po czym dokonano ogólnej reformy seminariów. Założył liczne manufaktury, które odcisnęły niemałe piętno na rozwoju przemysłowym i gospodarczym kraju. Za panowania Fryderyka Prusy stały się państwem, gdzie kwitła nie tylko pełna tolerancja religijna, ale monarcha był pierwszym władcą, który wręcz nie ukrywał swojej pogardy dla praktyk religijnych. Silnie ograniczył kompetencje duchownych i podporządkował ich świeckiemu sądownictwu. W późniejszym okresie zaowocowało to próbą stworzenia kościoła całkowicie niezależnego od Watykanu. W kraju szerzyło się wolnomyślicielstwo, cenzurę nakładano jedynie na publikacje traktujące o sprawach politycznych. Król powiększył i zreformował armię wprowadzając powszechny obowiązek wojskowy. W okresie rządów Fryderyka II państwo pruskie stało się jedną z największych potęg spośród państw absolutystycznych, posiadało pełen skarbiec, silną armię oraz w pełni podporządkowane władcy społeczeństwo. Sukcesor króla - reformatora, Fryderyk Wilhelm II nieco rozluźnił państwową machinę, doprowadził do osłabienia władzy centralnej, rozszerzenia przywilejów szlacheckich i podwyższenia oficerskiego żołdu. W dalszym okresie swojego panowania Fryderyk Wilhelm nakazał nawrót do ścisłego przestrzegania luterańskiej ortodoksji, co doprowadziło do powszechnego niezadowolenia oraz krytyki społecznej. W rezultacie tego konfliktu wprowadzono cenzurę zakazującą jakiejkolwiek dyskusji poruszającej sprawy wiary. Wybuch rewolucji francuskiej wpłynął tylko i wyłącznie na obostrzenie prawa wewnętrznego w Prusach.

Wielka Brytania u progu XVIII stulecia była krajem dynamicznie się rozwijającym i to pomimo faktu, że władza nie leżała tylko i wyłącznie w gestii monarchii, a jednocześnie nie była państwem republikańskim na wzór Wenecji. Za panowania królów Jerzego I oraz Jerzego II trwał okres politycznej stabilizacji, przy jednoczesnym wykształceniu się rządów parlamentarno - gabinetowych. Stosunki pomiędzy monarchią, rządem i parlamentem pozostawały we wręcz idealnym stanie, ale pozostawały też w ramach republikańskiego starego ładu. Brytyjski parlament złożony był z dwóch odrębnych izb. Posłów hrabstw, miast i uniwersytetów reprezentowała Izba Gmin, natomiast w skład Izby Lordów wchodziła arystokracja. Brytyjczycy utworzyli swoje własne niezawisłe sądy, a sędziów wyznaczał król, który jednak nie dysponował prawem usunięcia ich z przyczyn politycznych. Sądy baczyły na koronnych urzędników, którzy byli osądzani identycznie jak pozostali obywatele. Niższy aparat administracyjny nie był szczególnie rozbudowany, na wsiach uprawnienia sądowe i administracyjne pozostawały w gestii wielkich posiadaczy gruntowych. Władza wykonawcza przysługiwała Gabinetowi Ministrów, którego organizacja była dosyć chaotyczna. Sprawy zagraniczne podzielono na dwa departamenty zawiadywane przez dwóch równorzędnych sekretarzy stanu. Niejednokrotnie prowadzili oni sprzeczną politykę będąc przedstawicielami nie tylko spraw zagranicznych, ale także kolonii i wojska. Stanowisko premiera było nieoficjalne i połączone z godnością Pierwszego Lorda Skarbu. Brytyjski obywatel nie mógł zostać arbitralnie zaaresztowany i uwięziony. Poddani uiszczali podatki, tylko wtedy, kiedy zgodzili się na to poprzez swoich plenipotentów. Zakres obywatelskiej wolności był w Anglii szeroki, a społeczna inicjatywa pozostawała dynamiczna.

Natomiast w państwie francuskim w XVIII stuleciu monarchia absolutystyczna była mocno zakorzeniona i swymi korzeniami sięgała jeszcze tradycji siedemnastowiecznej. W pełnym kształcie rządy absolutystyczne rozwijały się za panowania Ludwika XIV. Szczytowy okres francuskiej potęgi był związany z olbrzymim wzmocnieniem władzy centralnej oraz znacznym ożywieniem gospodarczym państwa. Olbrzymie znaczenie w kwestii polityki gospodarczej odgrywał królewski minister - Jean Baptiste Colbert. Piastował on stanowisko ministra marynarki i finansów, a w dodatku pozostawał osobistym doradcą Ludwika XIV. Celem prowadzonej przez niego polityki była ciągła centralizacja państwa i dalsze zwiększanie dochodów królewskich, które osiągano nie poprzez zwiększanie podatków i ucisku feudalnego, ale poprzez wspieranie wszechstronnego rozwoju ekonomicznego kraju. Colbert zmierzał do ujednolicenia przepisów prawnych, przeprowadził nową kodyfikację prawa socjalnego, wydawał nowe rozporządzenia, był całkowitym zwolennikiem rządów absolutystycznych, znosił przywileje miast i prowincji. Colbert był realizatorem i zwolennikiem polityki merkantylistycznej czyli systemu polityczno - ekonomicznego obejmującego każdą dziedzinę życia społeczeństwa. Celem nadrzędnym takiego ustroju pozostawało zbudowanie potęgi kraju osadzonej na potędze gospodarczej. Merkantylizm stał się doktryną służącą krajom absolutystycznym. Wdrażając go, Colbert zainicjował badania nad naturalnymi zasobami Francji oraz nad przydatnością wszystkich regionów państwa pod kątem różnych gałęzi gospodarki i handlu. Dodatkowo starał się przygotować wykształcenie dobrych kadr personalnych dla rozwoju przemysłu; zaprowadził zakaz wywozu zboża i emigracji, ograniczył import i zwiększył eksport. Popierał działalność manufaktur, zmierzając do utworzenia wewnętrznego rynku zlikwidował hamujące rozwój handlu cła wewnętrzne, a także ufundował kanał langwedocki. Dodatkowo jeszcze w owym okresie Francja poczynając od Richelieu wykształciła świetną flotę handlową i wojenną. Armia umożliwiała państwu prowadzenie polityki kolonialnej. Rozwijając handel transoceaniczny francuscy handlowcy zakładali różne kompanie kupieckie. W organizacji wojska przestrzegano wyjątkowego porządku, ścigano wszystkie nadużycia. Ogromny trud skierowany został na podniesienie stanu liczebnego armii, unowocześnienie jej uzbrojenia oraz na musztrę. W szczytowym momencie armia francuska liczyła na czas wojny ponad 300 tys. ludzi pod bronią. W samej armii wzmocniono pozycję piechoty, wprowadzono także nowe techniki fortyfikacyjne. Cały system państwowy uwidaczniał się na zasadzie rządów osobistych monarchy - ten objął stery po śmierci kardynała Mazzariniego następcy Richelieu. Król stał ponad orientacjami politycznymi, prawem i stanami. Osobiście kierował wszelkimi sprawami wagi państwowej, tym bardziej, iż ministrowie pozostawali w zależności od niego. Władzę wykonawczą pełniły urzędy i rady centralne. Rady wykształciły się z niegdysiejszej Rady Królewskiej, w której stanowiły rodzaj sekcji. Największą pozycję posiadała Rada Wysoka, która składała się z siedmiu deputatów, którym przewodniczył król. Istotną rolę odgrywali ministrowie stanu, będący sekretarzami do najróżniejszych spraw np. wojny, czy polityki zagranicznej. W takiej sytuacji zamierały dawne urzędy związane z dobą rozbicia feudalnego, czy z okresem monarchii stanowej. Ich miejsce zajmowały nowe gremia, w których urzędników i ministrów powoływał i odwoływał bezpośrednio król. Podstawy dla dyplomacji francuskiej sformułował Richelieu, zarządzali nią szefowie ministerstwa spraw zagranicznych. W czasach Ludwika XIV absolutyzm był feudalną dyktaturą, a już za panowania jego potomka, Ludwika XV kraj znalazł się wewnątrz ekonomicznego i politycznego chaosu, spowodowanego nieumiejętną polityką finansową oraz rozrzutnością dworu. Państwo francuskie utraciło swe wpływy na Półwyspie Indyjskim oraz rozległe terytoria w Kanadzie na rzecz monarchii brytyjskiej. Głęboki kryzys ekonomiczny, oraz liczne konflikty wewnętrzne zaowocowały wybuchem rewolucji. Z początku rewolucja przekształciła monarchię absolutystyczną w konstytucyjną, jednak w niedługim czasie doprowadziła do wprowadzenia republiki.

Za pierwszą republikę czasów nowożytnych należy bez wątpienia uznać Stany Zjednoczone. Początkowo składały się one z kolonii będących pod francuskim i brytyjskim panowaniem. Głową każdej jednej spośród kolonii (wyłączając Rhode Island i Connecticut) był gubernator wyznaczany przez brytyjskiego władcę bądź rząd. W 50-tych latach XVIII stulecia wybuchła francusko - brytyjska wojna o wpływy nad północnymi regionami kontynentu. Brytyjczycy usiłowali narzucić swoim posiadłościom wyższe obciążenia podatkowe. W 1765 roku w gmachu londyńskiego parlamentu przegłosowano słynną "ustawę stemplową", która we wszystkich brytyjskich koloniach wprowadzała nowy rodzaj świadczenia, pobieranego od każdorazowo wystawianego przez administracyjne władze kolonii oficjalnego dokumentu. Przyjęcie ustawy zaowocowało wybuchem zamieszek na terenie Bostonu i protestami w pozostałych koloniach. W 1773 roku wybuchł kolejny konflikt, spowodowany wysokimi cłami narzuconymi przez Anglików na sprowadzaną do amerykańskich portów herbatę. Tzw. "bostońskie picie herbaty" (wyrzucenie całego transportu herbaty do oceanu) stało się bezpośrednią przyczyną wojny (1775-1783) o niezależność trzynastu amerykańskich kolonii. W 1775 roku utworzono amerykańską armię pod dowództwem Jerzego Washingtona. Bohaterami wojny okazali się przede wszystkim Jefferson i Franklin, a także Kościuszko i Pułaski. 4 lipca 1776 roku kongres uchwalił słynną Deklarację Niepodległości brytyjskich kolonii na obszarze Ameryki Północnej. W 1781 roku rozegrała się pod Yorktown ostatnia batalia tej wojny, skapitulował w niej dowódca wojsk brytyjskich lord Charles Cornwallis. W 1783 roku podpisano w Paryżu traktat pokojowy, w wyniku którego brytyjska monarchia uznawała niepodległość swych amerykańskich posiadłości. We wrześniu roku 1787 zebrany w Philadelphii Konwent Kontynentalny (Kongres Konstytucyjny) uchwalił konstytucję, którą następnie ratyfikowały wszystkie kolonie, z wyjątkiem Rhode Island i Karoliny Południowej. Niebawem rozpisano pierwsze wybory na prezydenta, w których triumfował Jerzy Washington. Wybrano przedstawicieli do parlamentu amerykańskiego (Kongresu), który zebrał się po raz pierwszy w 1789 roku. W przeciągu następnych kilku miesięcy do Unii przyłączyły się Rhode Island i Karolina Północna. Przed państwem pojawiły się dwa zasadnicze problemy: sprawa podziału kompetencji pomiędzy rządem federalnym a władzami stanowymi. Federaliści z A. Hamiltonem na czele, dążyli do maksymalnego rozszerzenia uprawnień rządu federalnego, natomiast antyfederaliści z T. Jeffersonem, skłaniali się do silnej władzy organów stanowych i rządu federalnego z ograniczonymi kompetencjami. Z tychże rozbieżności zwycięsko wyszli zwolennicy federalizmu.

Spoglądając na XVIII stulecie widzimy ogromne przemiany, jakie zaczęły zachodzić na świeci. Dostrzegamy rodzące się nowożytne czasy, w których niektóre potężne kraje starego ładu upadają, a niewiele znaczące drobne państewka urastają do roli potęg, z którymi musi się zacząć liczyć reszta światowych mocarstw. Zanika ustrój feudalny, jego miejsce zajmują liczne manufaktury będące podstawą rozkwitu przemysłu. Jednak najpoważniejsze zmiany obserwujemy na arenie wewnętrznej polityki państw. Europa przechodzi ze średniowiecznego systemu feudalnego na ustrój monarchiczno-konstytucyjny, którego najznamienitszym przykładem jest monarchia brytyjska, a także państwo szwedzkie, które możemy nazwać republikami mieszanymi z monarchą na czele. Klasyczną republikę stanowią kraje takie jak: Wenecja lub Holandia. Monarchia absolutna okazała się najmodniejszym spośród ustrojów politycznych osiemnastowiecznej Europy. Rosja za Piotra Wielkiego i w czasach Katarzyny II urosła do roli potęgi dzięki nieograniczonej władzy cesarzy prowadzących ekspansyjną politykę skierowaną zarówno na Zachód jak i na Wschód. Absolutyzm rozwinął się również we Francji, Austrii, Prusach oraz w Niemczech. Nierozerwalną cechą osiemnastowiecznego absolutyzmu były przemiany społeczne, które dążyły do wzmocnienia władzy, pomnożenia dochodu państwowego oraz utworzenia silnej i nowoczesnej armii. Kładziono także nacisk na naukę i oświatę chcąc wykształcić klasę intelektualistów, których potrzebowano do stworzenia silnych struktur państwowych. Absolutyzm w każdym kraju umocnił się kosztem organizacji kościelnej, która w okresie oświecenia przestała stanowić monolit, a jej wielkie majątki zostały skonfiskowane przez administrację i umożliwiły dalszy rozwój państw.

Reasumując można śmiało stwierdzić, że osiemnastowieczne społeczeństwo dążyło do epokowych przemian zgodnie z prądami filozoficznymi oświecenia, które miały za zadanie wykształcić warstwy intelektualne i stworzyć podwaliny pod silne organizacje państwowe. Jednakże Rewolucja Francuska pokazała, że drogą do społecznego dobrobytu nie są rządy absolutystyczne, ale wspólne zarządzanie państwem w oparciu na zasadach demokratycznych, które w ówczesnej rzeczywistości proponowały republiki.