Dzięki unii lubelskiej wymieszały się ze sobą elementy różnych kultur: białoruskiej, ukraińskiej, litewskiej, polskiej, żydowskiej, ormiańskiej i tatarskiej. Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się obszarem kształtowania się i wzajemnego przenika się wpływów Zachodu i Wschodu, pomostem kulturalnym pomiędzy Rosją a Europą Zachodnią.

Unia lubelska między Polską a Litwą stworzyła warunki prowadzące do unifikacji kultury i wytworzenia jednolitej grupy społecznej zamieszkującej Rzeczypospolitą. Na tak olbrzymim obszarze, jakie stanowiła Rzeczpospolita Obojga Narodów, stworzone zostało ujednolicone życie polityczne, choć należy pamiętać iż dotyczyło ono tylko jednego stanu - stanu szlacheckiego. Ujednolicenie to opierało się przeważnie na działalności politycznej szlachty, tak więc ówczesny proces wykształcania się świadomości narodowej, obejmował głównie masy szlacheckie. Uważano wówczas, iż państwo jest tylko własnością narodu szlacheckiego, bowiem do narodu należała tylko szlachta. Dlatego też powstałą wówczas wspólnotę społeczną, nazywa się narodem szlacheckim. Szlachta, oprócz działalności politycznej, wyróżniała się także nowożytną świadomością wspólnych interesów stanowych na całym obszarze kraju. Podstawę teoretyczną, która uzasadniała w olbrzymim stopniu uprzywilejowane stanowisko szlachty stała się w XVI wieku koncepcja, która wywodziła stan szlachecki od starożytnego plemienia Sarmatów. Dlatego też każdy szlachcic musiał być w naturalny sposób uprzywilejowany. Dążono także do wyeliminowania innych grup społecznych - mieszczan i chłopów z "narodu". W kształtowaniu się narodu szlacheckiego dużą rolę odegrał także element polski. Dlatego też starano się przeprowadzać jak najszybszą polonizację elementów uprzywilejowanych w państwie.

Kultura sarmacka upowszechniła się na terenie kraju w XVII wieku. Charakteryzowała się dość zwartą unifikacją obyczajów i języka, a nawet wyznania. Stan szlachecki stał na stanowisku "status quo", a więc bronił niezmiennie dotychczasowego układu sił. Wszystko to odbywało się warunkach polonizacji szlachty litewskiej i ruskiej (zarówno na płaszczyźnie języka jak i obyczajów) i odrywania się jej od więzi etnicznych. Naród sarmacki, rozszerzał się także po względem geograficznym i społecznych, bowiem jak wiadomo wyrugował od z niego chłopstwo i mieszczaństwo. Rozwój szlacheckiej ideologii sarmackiej wiązał się z rozpowszechnianiem wiedzy o przeszłości. Powstawały wówczas bardzo żywe biografie, jednak prawdziwym dokumentem tamtej epoki stało się pamiętnikarstwo. Pisanie pamiętników stało się niemal codzienną, jak najbardziej naturalną rozrywką. Pamiętniki pisywali zarówno: magnat i hetman wielki Stanisław Żółkiewski - "Początek i progres wojny moskiewskiej", czy też prosty, pochodzące z Kresów szlachcic Samuel Maskiewicz. Do grupy znanych pamiętnikarzy należy zaliczyć także: dyplomatę Stanisława Niemojewskiego, biskupów Stanisława Łubieńskiego i Pawła Piaseckiego, dominikanina Fabiana Birkowskiego oraz wielu innych. W swych utworach dali oni znakomity obraz tamtej epoki.

Niemal tym samym nurtem szła w tamtym czasie literatura mieszczańska. Pojawiły się dzieła literatury pięknej, która w nowy sposób przedstawiała rodzimie obyczaje. Do twórców reprezentujących ten styl należy: Szymon Szymonowicz, czy Bartłomiej Zimorowicz. Literackim pomnikiem są zaś dzieła "Officina ferraria..." Walentego Roździeńkiego, opublikowana w 1612 roku oraz "Flis" Sebastiana Klonowicza z 1595 roku. Wart także zauważyć, iż oba nurty - szlachecki i mieszczański - rozwijały się także w muzyce i teatrze polskim. Sztuki włoskie i angielskie pojawiły się na dworze króla Władysława IV. To właśnie w tamtych XVII-wiecznych czasach podłożono podwaliny pod polską scenę.

Rozwijała się także sarmacka kultura, która zapożyczyła wiele elementów zez Wschodu, z Rosji i z Turcji. Wzory walki, typy ubiorów, moda, czy zdobnictwo brane były z kręgów tatarskich. Dzięki temu Rzeczpospolita Obojga Narodów osiągnęła swoją oryginalność, a w ówczesnych oczach Zachodu postrzegana była jako związana z kulturą Wschodu. Charakterystycznym elementem polskiej kultury szlacheckiej był sarmacki portret trumienny. Oprócz powyższego rozwijało się także malarstwo porterowe, które w tematyce szlacheckiej stanowiło tak naprawdę odrębny typ.

Magnaci jeszcze w końcu XVI wieku zaczęli sprowadzać do Polski wybitnych twórców zagranicznych, głównie architektów. Jan Zamoyski sprowadził Bernardo Mirando, który w 1579 roku przygotowała plan Zamościa, opierając się w dużej mierze zna teoriach renesansowych. Potrzeby budowania rezydencji obronnych, wykorzystywanie wzorów włoskich, przyczyniły się do powstania licznych zamków, które stanowiły reprezentacyjną demonstrację siły i były symbolem siły możnowładców Do taki należał: Krasiczyn Krasickich, Wiśnicz Lubomirskich, Ujazd Ossolińskich oraz Łańcut Stadnickich.

W I połowie XVII wieku rozpoczął się spadek poziomu wiedzy, który miał swe źródła w zmianach w ówczesnym polskim szkolnictwie średnim. W II połowie wieku rozpoczęto reformę ośrodka krakowskiego, który podobnie jak szkolnictwo niższe tracił na swym znaczeniu. Podjęta przez samą Akademię Krakowską próba zreorganizowania nauczania średniego dała w niektórych środowiskach bardzo pozytywne efekty. Utworzono wtedy między innymi kolegium Nowodworskiego w Krakowie, które miało przygotowywać do studiów wyższych. Wyskoki poziomem nauczania reprezentowały także szkoły reformacyjne: ariańska w Rakowie, braci czeskich w Lesznie, czy szkoła luterańska w Gdańsku. Młodzi magnaci poczęli reprezentować wyższy poziom wiedzy. Do niemal obowiązkowego etapu nauczania należały, w przypadku bogatszych synów szlacheckich, czy magnackich, wyjazdy zagraniczne. Podróże po licznych krajach europejskich rozwijały nie tylko znajomość geograficzną, ale także zapoznawały z językami i dawały wiedze o stosunkach w świecie, która mogła być przydatna w rodzimym kraju.

W ówczesnej epoce wykształciły się także wzorce osobowe Polaka-szlachcica. Należały do nich: poczucie godności osobistej, przekonanie o równości wewnątrz stanu, przekonanie o dużym znaczeniu rodzimej kultury, która nie była gorsza od kultury krajów ościennych.