Jako reformację określa się ruch religijny, który ogarnął całą Europę na przełomie XV i XVI wieku i wyrastając z konfliktów społecznych oraz politycznych doprowadził do ukształtowania się nowych wyznań protestanckich, całkowicie niezależnych od Rzymu. Reformacja miała swych poprzedników i prekursorów w herezjach okresu średniowiecz, jak husytyzm i wiklefizm. Jej genezy należy poszukiwać jeszcze w średniowiecznym pragnieniu zerwania z formalizmem życia religijnego, oderwaniem się od zinstytucjonalizowanego Kościoła oraz dążeniu do zindywidualizowania kultu, zastąpienia obwiązującej liturgii duchem pokuty i ascezy oraz bliższego kontaktu z Bogiem. W ówczesnych prądach religijnych i umysłowych podkreślano zindywidualizowane podejście do samego religii, lepsze jej zrozumienie wśród szerokich mas, a także malejące zaufanie do oficjalnej hierarchii kościelnej oraz konieczność wprowadzenia reform i zmian w łonie samego Kościoła. Krytykowano głównie nadużycia duchowieństwa, a w szczególności samego papiestwa, jego skostnienie i zeświecczenie oraz brak zainteresowania sprawami ducha.

Kiedy Marcin Luter w 1517 roku wystąpił w Wittenberdze ze swoimi naukami, spotkały się one z szeroki poparciem ludności. Luteranizm był popierany głównie przez książęta, dla których nowe wyznanie było szansą na wzmocnienie władzy świeckiej. Teologiczne

i moralne nauki Lutra stały się podstawą i wspólnym czynnikiem wszystkich Kościołów ewangelicko-augsburskich. Podstawą nauk doktora z Wittenbergii jest nauka

o usprawiedliwieniu przez wiarę, które dane jest ludziom jako łaska od Boga, a nie jest uzależnione od spełnianych uczynków. Jedynym źródłem wiary jest Pismo Święte, z których wyznawca dowiaduje się o wszystkich prawdach wiary. Kościół luterański odrzucił hierarchię duchowieństwa, był on zorganizowany jako wspólnota wiernych opierająca się na Słowie Bożym. Powołując się na tradycje chrześcijaństwa pierwszych wieków, Luter odrzucał kapłaństwo jako sakrament oraz nakazał rozwiązywać zakony. Popierał i pochwalał on pracę fizyczna i trud, nakazywał chłopom i rzemieślnikom pracowitość, posłuszeństwo

i umiarkowanie. Organizacja kościelna była całkowicie podporządkowana władzy świeckiej, przez co luteranizm szybko rozprzestrzeniał się wśród władców. Władza świecka przejęła na siebie obowiązek obrony wiary obowiązującej, od tej pory to władcy karali, nawet śmiercią jak np. anabaptystów, innowierców, pilnowali porządku społecznego, ale i religijnego

w państwie. Wyznanie luterańskie rozpowszechniło się przede wszystkim wśród tych warstw, które spostrzegły w nim dobrą okazję do zdobycia dóbr kosztem majątków kościelnych, czyli szlachta, oraz uwolnienia się od ciężarów na rzecz Kościoła, czyli mieszczaństwo.

Twórcą Kościoła ewangelicko-reformowanego był Jan Kalwin. Odrzucał on kult świętych, celibat księży oraz hierarchię kościelną, rozwiązywał zakony, negował autorytet papieża. Kalwin stworzył doktrynę predestynacji, czyli pogląd, że Bóg z góry przeznaczył ludzi do potępienia lub zbawienia i zgodnie z tym obdarzył ich, lub nie, łaską wiary. Ludzie stają się potępieni nie przez to, że grzeszą, lecz grzeszą, bo Bóg ich potępił. Bóg Kalwina to wymagający i surowy władca, który zmusza swych wyznawców do skupienia się tylko na sprawach duszy i zbawienia. Kalwinizm potępiał i odrzucał wszelkie rozrywki i zabawy, jak teatr czy taniec. Organizacja kościelna miała niezwykle demokratyczny charakter, gdyż decydujący głos w zarządzaniu zborem mieli, obok pastorów, ludzie świeccy, czyli seniorzy. Wszelkie dziedziny ludzkiej działalności, jak handel, rzemiosło czy bankowość, były uważane za formy życia religijnego. Natomiast nieproduktywne, jałowe i bezcelowe życie było surowo potępiane. Bogactwo, powodzenie i majątek było więc oznaka wybrania

i zbawienia, natomiast ubóstwo i nędza wskazywało na potępienie.

Kościoły reformowane w Rzeczpospolitej nie podlegały jurysdykcji Genewy, były też zbliżone do siebie organizacyjnie i doktrynalnie. Społeczno-ekonomiczne poglądy kalwińskie bardzo dobrze przyjmowały się w krajach, które wchodziły już na drogę wczesnego kapitalizmu. Dlatego też Polska pozostawał na nie raczej zamknięta. Polski kalwinizm nie akcentował tak mocno, jak działo się to na zachodzie Europy, doktryny odgórnego potępienia lub zbawienia przez Boga. W Rzeczpospolitej podkreślano szczególnie mocno demokratyczną strukturę organizacyjną Kościoła kalwińskiego, która zjednywała mu wielu członków wśród szlachty. Kalwinizm w Polsce, jako mniejszość religijna, był wyznaniem bardzo tolerancyjnym, choć na zachodzie Europy, w krajach, w których miał przewagę, domagał się od władzy świeckiej, by walczyła z innowiercami i zwalczała herezje.

Z łona Kościoła kalwińskiego w latach 1562-1565 wyłonili się arianie, zwani inaczej braćmi polskimi, którzy stworzyli osobne wyznanie. Był to chyba najbardziej radykalny i ascetyczny odłam reformacji w Rzeczpospolitej. Na ukształtowanie się arian w Polsce głównie wpłynęli protestanci z zachodu i południa Europy, jak włoscy antytrynitarze, którzy w Polsce znaleźli schronienie przed prześladującą ich inkwizycją czy ewangelickimi teologami. Bracia polscy byli wyznaniem niezwykle aktywnym i zorganizowanym, ich działalność kulturalna trwała

w Polsce ponad wiek, jednak w 1658 roku sejm uchwalił ustawę, która nakazywała arianom albo opuścić kraj, albo przejść na katolicyzm w przeciągu trzech lat. Po tym czasie, za wyznawanie doktryny braci polskich, groziła kara śmierci. Przekonania religijno-filozoficzne arian były niejednolite i różnorodne, ale ich wspólna cechą było odrzucenie dogmatu o Trójcy Świętej, co wyróżniało ich wśród innych wyznań chrześcijańskich, a skąd wzięła się ich nazwa. Arianie zawsze protestowali i sprzeciwiali się takiej nazwie, sami zwali się przeważnie "chrystianami" czy braćmi. By zaś odróżnić braci na Litwie i w Polsce dodawano im określenie "litewscy" lub "polscy". W późniejszym okresie określenie "bracia polscy" przyjęło się na nazwanie całego ruchu. Natomiast na zachodzie Europy, już od XVII wieku, powszechne było określenie socynianie czy unitarianie. Po długich sporach doktrynalnych, za obowiązującą arian przyjęto doktrynę unitaryzmu. Przyjmuje ona, że Bóg Ojciec jest jedynym bogiem, Chrystus to tylko człowiek, który po zmartwychwstaniu został ubóstwiony, natomiast Duch święty to Boża moc. Pogląd ten utrzymywał się wśród arian, aż do ich wygnania

z Polski, choć unitaryzm uległ znacznym wahaniom, od Grzegorza Pawła z Brzezin oraz Marcina Czechowica, po Fausta Socyna. Kierunek, zwany tolerancją, rozwijał się głównie

w oparciu o poglądy I. Crella, I. Szlichtynga i S. Przypkowskiego. Największe i najbardziej prężne ośrodki braci polskich znajdowały się w Pińczowie, Rakowie, Lublinie i Lusławicach nad Dunajcem. Od początków XVI wieku stolicą duchową arian stał się Raków. Założono tam w 1600 roku dużą drukarnię, zaś w 1602 roku akademię z wybitniejszymi wykładowcami, dzięki którym Raków stał się słynnym w całej Europie ośrodkiem naukowym

i wydawniczym. Kiedy w 1638 roku zburzono szkołę oraz drukarnie rakowską, a także znacznie nasiliły się prześladowania innowierców w Polsce, bracia polscy przenieśli do Amsterdamu swój ośrodek wydawniczy. Obok wielu znanych myślicieli i naukowców, ze środowiska ariańskiego wyszło też wielu wybitnych i słynnych poetów i pisarzy, jak Zbigniew Morsztyn czy Wacław Potocki.