Bonaparte i jego rządy

Napoleon Bonaparte - syn adwokata Carlo oraz Letycji urodził się 15 sierpnia 1769 roku w miejscowości Ajaccio na Korsyce. W szkołach w Brienne oraz Paryżu zdobył wykształcenie wojskowe. Mając 16 lat był już podporucznikiem artylerii. Momentem przełomowym było wstąpienie do armii rewolucyjnej w 1793 roku Bonaparte wyróżnił się podczas oblężenia Tulonu w 1793 roku i wkrótce został generałem brygady. Mimo to w 1794 roku usunięto go z armii, ponieważ był powiązany z bratem Robespierre'a - Augustynem. Po tzw. przewrocie termidoriańskim znalazł się nawet na krótko w więzieniu.

Kariera Napoleona nabrała wyraźnego rozpędu w czasach rządów Dyrektoriatu. Napoleon zgodził się prowadzić działania ofensywne we Włoszech. Cele było wyparcie Austriaków z północnej części tego kraju. Bonaparte objął 27 marca 1796 roku komendę w Nicei, a już w kwietniu wyruszył do Włoch. Siły francuskie i austriackie były równe, ale kampania była pasmem sukcesów Napoleona. 16 maja 1796 roku Bonaparte uroczyście wjechał do Mediolanu i proklamował Republikę Lombardzką. Uczynił to jednak bez konsultacji z Dyrektoriatem. Z kolei na początku czerwca 1796 roku armia francuska wkroczyła do Państwa Kościelnego. Papież Pius VI musiał zapłacić kontrybucję oraz wydać dzieła sztuki.

Olbrzymie znaczenie dla losów kampanii włoskiej miały bitwy pod Castiglione (5 sierpień 1796 rok), Arcole (15-17 listopad 1796 rok) oraz Rivoli (14 styczeń 1797 rok). Wojska francuskie rozstrzygnęły je na swoją korzyść. Wreszcie w lutym 1797 roku Francuzi po kilku miesiącach prób zdobyli Mantuę czyli kluczowy punkt oporu przeciwnika. 18 kwietnia 1797 roku Austriacy zawarli z Napoleonem zawieszenie broni. Ustalono wstępne warunki pokojowe (tzw. preliminaria z Leoben). Uznano aneksję Belgii przez Francję, a decyzja w sprawie Nadrenii została odroczona. W maju 1797 roku Bonaparte obalił rząd niepodległej Wenecji i stworzył nowy, ale już zależny od Francuzów. Ostatecznie traktat pokojowy z Austrią został zawarty 17 października 1797 roku w Campo Formio. Na jego mocy Austria zrzekła się Lombardii, Belgii, posiadłości Rzeszy na zachód od Renu. Utworzona została Republika Cisalpińska, zależna od Francji. Bonaparte zaczął zdobywać mocną pozycję, czym wyraźnie zaniepokojony był Dyrektoriat. Umowa z Campo Formio symbolizuje zwrot Francji ku polityce mocarstwowej. Wtedy też Napoleon zaczął myśleć o dominacji Francji na Morzu Śródziemnym.

Od 1796 roku rozważano plan ekspedycji do Egiptu. Podbój tego kraju miał umocnić Francuzów na Bliskim Wschodzie oraz zagrozić wpływom angielskim w Indiach. Dyrektoriat powierzył dowództwo Napoleonowi, ponieważ chciał pozbyć się z Paryża niezwykle ambitnego generała.

Ostatecznie 19 maja 1798 roku z Tulonu wyruszyła do Egiptu wielka ekspedycja składająca się z 65 statków wojennych oraz 280 transportowych. W sumie znalazło się na nich 16 tysięcy marynarzy, 38 tysięcy wojska oraz 187 uczonych i artystów. Płynąc do Afryki Francuzi opanowali Maltę, należącą do zakonu joannitów. Wylądowali w Aleksandrii, a 21 lipca 1798 roku wkroczyli do Kairu. Jednak już 1 sierpnia 1798 roku francuska flota została zniszczona pod Abukirem przez Anglików dowodzonych przez Horatio Nelsona. W praktyce oznaczało to że wojska Napoleona zostały odcięte od ojczyzny. Ale armię dziesiątkowały nie tylko kolejne bitwy, ale również choroby.

Tymczasem we Francji pogłębiał się kryzys wewnętrzny. Ponadto Francuzom nie wiodło się na frontach europejskich. Wówczas Napoleon podjął decyzję, że opuszcza Egipt. Powrót rozpoczął 22 sierpnia 1799 roku, a dowództwo nad niewielkim wojskiem pozostałym w Egipcie powierzył generałowi Kleberowi. Podsumowując wyprawę do Egiptu, to największy sukces odnieśli francuscy uczeni. Zajmowali się oni opisywaniem i rysowaniem zabytków. Dzięki temu w 1822 roku Janowi Champollionowi udało się odczytać hieroglify.

W październiku 1799 roku Napoleon przybył do ojczyzny. Wkrótce przeprowadził zamach stanu i przejął władzę we Francji. Był to tzw. przewrót 18 brumaire'a VIII roku republiki (9 listopad 1799 rok).

W efekcie Dyrektoriat przestał istnieć, ponadto rozwiązano Radę Pięciuset. Faktycznie był więc to koniec burżuazyjnej republiki. Od tego momentu do 1804 roku trwały rządy trzyosobowego Konsulatu. Na jego czele znajdował się oczywiście Bonaparte, ale jego władza była praktycznie dyktatorska. Jeszcze w grudniu 1799 roku uchwalono tzw. konstytucję roku VIII. Znalazł się w niej zapis, że Bonaparte jest Pierwszym Konsulem na okres 10 lat. Jednak już w 1802 roku ustalono, że będzie nim dożywotnio. W pewien sposób we Francji powrócono do monarchistycznej formy rządów. Napoleon jako konsul miał przecież nie mniejszą władzę jak poprzedni królowie.

Bonaparte jako władca musiał przede wszystkim zakończyć wojnę oraz przeprowadzić reformy wewnętrzne. W 1800 roku rozpoczął drugą wyprawę do Włoch. W maju przeprowadził armię przez Przełęcz Świętego Bernarda, co dla austriackich sztabowców wydawało się to niemożliwe. Olbrzymie znaczenie dla losów kampanii miała bitwa rozegrana 14 czerwca 1800 roku pod Marengo (na północny zachód od Genui). Początkowo Napoleonowi groziła klęska, ale ostatecznie Francuzi rozstrzygnęli starcie na swoją korzyść i znów umocnili się w północnej części Włoch. Decydująca dla losów wojny była jednak bitwa pod Hohenlinden (3 grudzień 1800 rok). Kolejne zwycięstwo Francuzów sprawiło, że droga na Wiedeń była otwarta. Wtedy cesarz Franciszek II musiał zgodzić się na zawarcie traktatu pokojowego. Ostatecznie podpisano go 9 lutego 1801 roku w Luneville. W zasadzie było to powtórzenie warunków z Campo Formio.

Wkrótce uregulowano stosunki z Wielką Brytanią. Najpierw w październiku 1801 roku podpisano preliminaria, a porozumienie pokojowe zawarto 25 marca 1802 roku w Amiens. Na jego mocy Anglicy musieli uznać granice Francji oraz zwrócić Maltę zakonowi maltańskiemu. Francuzi natomiast rezygnowali z Egiptu i zobowiązali się wycofać resztki swoich wojsk z tego kraju. Obie strony przyjęły pokój entuzjastycznie. Porozumienie było pozbawione szans trwałości. Kolejne starcie francusko-angielskie było tylko kwestią czasu.

Napoleon musiał też przeprowadzić reformy wewnętrzne. Wiedział, że bez odpowiedniego zaplecza gospodarczego nie będzie mógł dokonać kolejnych podbojów. Już 13 lutego 1800 roku utworzono Bank Francji, który kontrolowany był przez rząd. W 1803 roku podano wartość kruszcową franka, tym samym stabilizując walutę państwa. Bonaparte postawił również na rozwój rolnictwa i przemysłu. Był przeciwny wolnemu handlowi zbożem. Ponadto rząd starał się likwidować bezrobocie.

Jeszcze w 1800 roku Napoleon przeprowadził reformę administracji i sądownictwa. Aby ograniczyć bandytyzm ustalono przepisy o przyspieszonym postępowaniu i sądach specjalnych. Bonaparte położył też nacisk na rozwój policji. Stworzył pięć organizacji policyjnych niezależnych od siebie.

Ponadto dążył do uregulowania spraw dotyczących Kościoła. Dlatego szybko po objęciu władzy przygotował kilka dekretów korzystnych dla tej instytucji. Niezwykle istotne było podpisanie 15 lipca 1801 roku konkordatu. Tym samym przywrócono we Francji swobodę kultu. Ponadto pierwszy konsul mógł mianować biskupów, którzy składali przysięgę na wierność i posłuszeństwo rządowi. Konkordat ten obowiązywał do 1905 roku i nie podobał się przede wszystkim monarchistom. Z drugiej strony rozładowano w ten sposób wrogość wielu księży i katolików.

21 marca 1804 roku ogłoszony został kodeks cywilny Francuzów (zwany później napoleońskim). Stwierdzał wolność osobistą oraz równość obywateli wobec prawa. Podkreślał też znaczenie męża i ojca w rodzinie. W kodeksie znalazł się zapis dotyczący zakazu tworzenia robotniczych stowarzyszeń zawodowych. Opracowano również kodeks handlowy oraz karny.

18 maja 1804 roku Senat proklamował Napoleona "cesarzem Francuzów". Określono nawet, że w przypadku bezpotomnej śmierci jego następcą będzie brat Józef, a w dalszej kolejności brat Ludwik. Uroczysta koronacja odbyła się 2 grudnia 1804 roku w paryskiej katedrze Notre Dame. Wśród zaproszonych gości był także papież Pius VII. Napoleon włożył sobie koronę na głowę sam. W ten sposób podkreślił, że panuje z woli narodu. Później założył koronę na głowę swojej żony Józefiny. Udział papieża w uroczystości nawiązywał do koronacji Karola Wielkiego w 800 roku. A przecież Napoleon często podkreślał, że jest sukcesorem tego władcy. Kilka miesięcy później - 25 maja 1805 roku - Napoleon koronował się w Mediolanie na króla Włoch (nie Włochów). Jednak władzę w królestwie włoskim objął jego pasierb Eugeniusz de Beauharnais.

W 1805 roku powstała III koalicja antyfrancuska, w skład której wchodziły Anglia, Austria, Królestwo Neapolitańskie, Rosja oraz Szwecja. 21 października 1805 roku rozegrana została bitwa morska koło przylądka Trafalgar. Siły francuskie były wspierane przez hiszpańskie, ale i tak poniosły klęskę w starciu z flotą angielską dowodzoną przez admirała Horatio Nelsona. Choć poniósł on śmierć, to ugruntowało się przekonanie, że Wielka Brytania jest niezwyciężona na morzu.

Wynik bitwy pod Trafalgarem nie wpłynął na przebieg operacji lądowych. 15 października 1805 roku Francuzi odnieśli zwycięstwo nad Austriakami pod Ulm, co ułatwiło zdobycie Wiednia. 2 grudnia 1805 roku Bonaparte pokonał połączone siły austriacko-rosyjskie pod Austerlitz (obecnie Sławków na Morawach). Starcie to określane jest jako "bitwa trzech cesarzy" (Napoleon I, Aleksander I oraz Franciszek I). Było to jedno z najwspanialszych zwycięstw odniesione przez cesarza Francuzów. Franciszek I poprosił o rozejm. Ostatecznie 26 grudnia 1805 roku zawarto pokój w Preszburgu (Bratysławie). Austria straciła Wenecję, Istrię, Dalmację oraz niektóre terytoria niemieckie.

Niezwykle doniosłe zdarzenie miało miejsce 12 lipca 1806 roku. Wtedy książęta zależni od Napoleona utworzyli Związek Reński i ogłosili cesarza Francuzów swoim protektorem. Oznaczało to kres Rzeszy rzymsko-niemieckiej. Taki rozwój wypadków nie spodobał się Prusom. Dlatego 1 października 1806 roku Fryderyk Wilhelm III wysłał ultimatum Napoleonowi. Mowa w nim była o usunięciu wojsk francuskich z terenów niemieckich, a także zgody na utworzenie związku państw północno- niemieckich z Prusami na czele.

Fryderyk Wilhelm III liczył na potęgę swojej armii i srodze się rozczarował. 14 października 1806 roku wojska francuskie odniosły dwa spektakularne zwycięstwa pod Jeną i Auerstadt. 27 października 1806 roku Bonaparte wkroczył do Berlina niczym król pruski, a 21 listopada 1806 roku wydał dekret o wprowadzeniu blokady kontynentalnej. Wszelkie stosunki między obszarami zależnymi od Napoleona i Wielką Brytanią były zakazane. Później w 1807 roku blokada została rozszerzona również na statki neutralne przybywające do Anglii.

Mimo to wojna z IV koalicją nie była jeszcze rozstrzygnięta. W roku 1807 doszło do kolejnych starć, w których już wspólne siły prusko-rosyjskie zostały rozbite pod Iławą (8 luty 1807 rok) i Frydlandem (14 czerwiec 1807 rok). Pokój francusko-rosyjski zawarto 7 lipca 1807 roku w Tylży, a w dwa dni później francusko-pruski. Porozumienia te były niewątpliwie wielkim sukcesem Napoleona.

Rosja zobowiązała się przystąpić do blokady kontynentalnej oraz odstąpić Francji Wyspy Jońskie. W zamian za to car Aleksander I otrzymał obwód białostocki. Olbrzymie straty terytorialne zanotowały Prusy. Utraciły prowincje na zachód od Łaby. Ponadto z ziem drugiego i trzeciego rozbioru Polski utworzono Księstwo Warszawskie. Władcą tego państwa został elektor saski - Fryderyk August.

Wiosną 1808 roku w Hiszpanii wybuchł bunt przeciwko Francuzom. W listopadzie 1808 roku Napoleon wyruszył tam ze swoją armią. Droga do Madrytu wiodła m.in. przez przełęcz Somosierra w górach Guadarrama. Tam 30 listopada 1808 roku brawurową szarżą wyróżnił się polski szwadron. W Hiszpanii walki trwały aż do 1814 roku, ale Bonaparte nie rozstrzygnął ich na swoją korzyść.

W 1809 roku zawiązała się V koalicja antyfrancuska w skład której wchodziły: Austria, Anglia, Hiszpania oraz Portugalia. Decydująca dla losów wojny okazała się bitwa pod Wagram (5-6 lipiec 1809 rok). Zwycięstwo w tym starciu odniosła armia napoleońska. 14 października 1809 roku zawarto pokój w Schőnbrunn. Na jego mocy Austria straciła Triest, Krainę, część Karyntii, Istrię, Salzburg. Księstwo Warszawskie powiększono o ziemie trzeciego zaboru austriackiego. Od tego momentu powierzchnia Księstwa Warszawskiego wynosiła 142 tysiące kilometrów kwadratowych i zamieszkiwało ją 4,3 miliona osób.

Wkrótce Francja rozpoczęła przygotowania do kolejnej wojny, ponieważ od 1810 roku narastał konflikt z Rosją. Ostatecznie 22 czerwca 1812 roku Napoleon w specjalnej odezwie ogłosił rozpoczęcie "drugiej wojny polskiej". W dwa dni później Wielka Armia przekroczyła Niemen i wkroczyła do Rosji. Napoleon liczył na szybkie rozstrzygnięcie. Pod swoim dowództwem miał około 670 tysięcy ludzi (z czego tylko 300 tysięcy Francuzów) Armia przeciwnika liczyła około 250 tysięcy osób. W połowie lipca doszło do starcia pod Smoleńskiem. Siły rosyjskie cofały się w głąb kraju. Wtedy car Aleksander I postanowił dokonać zmiany na stanowisku naczelnego wodza. Dotychczas głównodowodzącym wojsk rosyjskich był generał Barclay de Tolly. Jego miejsce zajął feldmarszałek Michał Kutuzow.

W dniach 5-7 września doszło do bitwy pod Borodino. Wielu historyków uznaje ją za nierozstrzygnięta. 14 września 1812 roku Napoleon wkroczył do opuszczonej Moskwy. W następnym dniu wybuchł wielki pożar. Bonaparte nie mógł zostać tam na zimę, ponieważ oznaczałoby to klęskę. Dlatego już 19 października 1812 roku armia francuska zaczęła się wycofywać z Moskwy. Cesarz Francuzów wysyłał Aleksandrowi oferty zakończenia konfliktu. Car nie przystawał na nie ponieważ wiedział, że armia francuska jest coraz słabsza. Rosjanie planowali ją zniszczyć w trakcie przeprawy przez Berezynę. Napoleon manewrem taktycznym wprowadził przeciwnika w błąd, dzięki czemu straty były mniejsze.

W 1813 roku powstała VI koalicja antyfrancuska. Utworzyły ją Anglia, Austria, Prusy, Rosja oraz Szwecja. O losach wojny rozstrzygnęła rozegrana 16-19 października 1813 roku bitwa pod Lipskiem (tzw. bitwa narodów). Wojska koalicji odniosły zwycięstwo. 31 marca 1814 roku siły sprzymierzone wkroczyły już do Paryża.

Liczba zwolenników Napoleona kurczyła się. Bonaparte 6 kwietnia 1814 roku abdykował, ale pozwolono mu zachować dożywotnio tytuł cesarski. Zesłano go na wyspę Elbę znajdującą się na Morzu Śródziemnym.

30 maja 1814 roku w Paryżu zawarto pokój. Wtedy ustalono, że Francja powróci do granic z 1792 roku (tj. sprzed pierwszych aneksji). Wszelkie sprawy dotyczące likwidacji systemu napoleońskiego miały dopiero rozstrzygnąć się w trakcie kongresu pokojowego. Miał być zwołany do Wiednia w ciągu dwóch najbliższych miesięcy.

We Francji na tron powrócili Burbonowie, ale szybko wzrastało niezadowolenie z rządów Ludwika XVIII. Informacje te docierały również do Napoleona. Postanowił on odzyskać władzę we Francji. Opuścił wyspę i 1 marca 1815 roku wylądował koło Antibes na południowym wybrzeżu Francji. Przez Grenoble, Lyon dotarł 20 marca 1815 roku do Paryża na czele wielotysięcznej armii. Państwa koalicji postanowiły błyskawicznie działać. Ich wojska posiadały przewagę liczebną, gdyż Bonaparte miał do dyspozycji około 130 tysięcy żołnierzy.

Do decydującej bitwy doszło 18 czerwca 1815 roku pod Waterloo. Armia francuska mimo bohaterskiej postawy została pokonana przez połączone siły angielskie (Wellington) oraz pruskie (Blűcher). 22 czerwca 1815 roku Napoleon abdykował po raz drugi. Tym razem został zesłany na Wyspę Świętej Heleny znajdującą się w południowej części Oceanu Atlantyckiego. Tam zajmował się pisaniem pamiętników, listów oraz wspomnień. 5 maja 1821 roku zmarł na raka żołądka.