18 brumaire'a 1799 roku, czyli 9 XI 1799 roku Napoleon Bonaparte, opromieniony dotychczasowymi sukcesami wojskowymi, dokonał przewrotu przejmując władzę we Francji, najpierw jako jeden z trzech konsulów, następnie zaś zgodnie z konstytucją z 1799 roku jako Pierwszy Konsul. Wydarzenia te określane są jako koniec rewolucji francuskiej i zarazem symboliczny początek epoki napoleońskiej.
W grudniu 1799 roku została uchwalona "konstytucja roku VIII" i na jej mocy powołany został urząd pierwszego konsula, który na 10 lat objął Bonaparte. Pierwszy konsul otrzymał niekontrolowane zwierzchnictwo nad władzą wykonawczą i wyłączność inicjatywy ustawodawczej. Władza ustawodawcza została podzielona pomiędzy trzy instytucje: Radę Stanu, Trybunat i Ciało Prawodawcze tak, by żadna z nich nie była zdolna do samodzielnego działania. Ponadto konstytucja nie zawierała deklaracji praw człowieka i obywatela. Przywracała pozór głosowania powszechnego - system wielostopniowych wyborów pośrednich. Za nowym ustrojem opowiedziało się społeczeństwo w plebiscycie, dlatego Napoleon mógł uważać siebie za jedynego reprezentanta narodu francuskiego.
W 1801 roku Napoleon Bonaparte zawarł konkordat z Kościołem a to doprowadziło do "ułagodzenia" konfliktu religijnego i wrogości duchowieństwa do jego osoby. Przywracając prawa publiczne dawnym przeciwnikom republiki, Bonaparte ograniczał równocześnie zakres swobód obywatelskich. Samorząd lokalny utracił władzę na rzecz administracji państwowej. Na czele departamentów stanęli prefekci, w okręgach - podprefekcji, w gminach - merowie. Urzędnicy prefektur zachowywali lojalność i posłuszeństwo. Gwarancją spokoju publicznego i trwałości władzy był potężny aparat policyjny, kierowany przez eks-jakobina i współautora zamachu 9 thermidora - Josepha Fouchego. Szczególne rygory policyjne zastosowano wobec środowisk robotniczych w miastach. Robotnikom zakazano strajków i zrzeszenia się, a Napoleon Bonaparte dbał, aby brak pracy i chleba nie popychał ludzi do aktów protestu.
Sukcesy w polityce wewnętrznej a także zwycięstwa w wojnie z drugą koalicją, zakończone podpisaniem pokoju z Austrią w Luneville w lutym 1801 roku i z Anglią w marcu 1802 roku podniosły prestiż pierwszego konsula. W 1802 roku urząd Bonapartego stał się dożywotnim. Kolejnym krokiem było wprowadzenie we Francji dziedzicznego cesarstwa. Koronacja Napoleona Bonapartego na cesarza Francuzów odbyła w katedrze paryskiej 2 grudnia 1804 roku.
Na mocy pokoju w Luneville została powiększona - kosztem królestwa Sardynii i Państwa Kościelnego - Republika Cysalpińska. Napoleon przemianował ją wkrótce na Republikę Włoską i przejął funkcję prezydenta. W 1805 roku zmienił w dziedziczne królestwo, sam koronując się na króla Włoch. Także Piemont znalazł się pod jego bezpośrednim zwierzchnictwem. Cesarz Franciszek II jako zwierzchnik Rzeszy przekazał Francji terytoria położone na lewym brzegu Renu. Tym samym napoleońska Francja wracała do zasady politycznej, przyjętej jeszcze w czasach Ludwika XIV - oparcia państwa o "naturalne granice" na wschodzie.
Podobną zasadę wyznawała Anglia, która latem 1801 roku zmusiła wojska francuskie do kapitulacji w Egipcie. W wyniku tego, mogła zawrzeć pokój z Francją na honorowych dla siebie warunkach. W Amiens 25 marca 1802 roku po 9 lat wojny został podpisany traktat francusko-brytyjski. Jednakże już wkrótce okazało się, że pokój ten był jedynie rozejmem. Napoleon odmówił zawarcia z Wielką Brytania traktatu handlowego. Wprowadzenie przez Napoleona ceł protekcjonistycznych, wymierzonych w handel brytyjski, doprowadziło oba państwa na krawędź wojny. Wybuchła ona w maju 1803 roku. Przez dłuższy czas Wielka Brytania samotnie walczyła z Francja. Napoleon zajął Hanower (elektorat Rzeszy połączony z Anglią unią personalną) i rozpoczął przygotowania do ataku na Wyspy Brytyjskie. O losie tej operacji przesądziła jednak klęska floty francuskiej i hiszpańskiej pod Trafalgarem 21 października 1805 roku.
To niepowodzenie spowodowało, że doszło do zbliżenia między przeciwnikami Francji. Cesarz Franciszek II nie zaakceptował cesarskiego tytułu Napoleona i sam przyjął w sierpniu 1804 roku tytuł dziedzicznego cesarza Austrii. Niepokoiły go bardzo postępy francuskiej ekspansji w Niemczech i we Włoszech. Również na dworze rosyjskim z obawą śledzono wzrost wpływów Francji we wschodniej części basenu śródziemnomorskiego. Car Rosji Aleksander I (1801-1825) z Austria, Anglią, Szwecją i Królestwem Neapolu zorganizowali kolejną III koalicję antynapoleońską.
Aby uprzedzić atak sprzymierzonych, Napoleon w październiku 1805 roku przekroczył Dunaj i zadał Austriakom klęskę pod Ulm (15 X 1805), po której zajął Wiedeń. Następnie rozgromił połączone armie Franciszka II i Aleksandra I pod Austerlitz 2 grudnia 1805 roku. W tej bitwie, która była jedną z najświetniejszych zwycięstw napoleońskich, po stronie sprzymierzonych wzięło udział 90 tys. żołnierzy , a po stronie francuskiej 65 tys. żołnierzy. Przegrana sprzymierzonych oznaczała koniec mocarstwowej pozycji Austrii. Warunki traktatu pokojowego zawartego 26 grudnia 1805 roku w Preszburgu (Bratysławie) były dla Habsburgów bardzo dotkliwe. Utracili na rzecz Francji Wenecję, część Istrii i Dalmację a na rzecz niemieckich sojuszników Napoleona (Bawarii, Wirtembergii i Badenii) swoje posiadłości w południowo-zachodniej części Rzeszy.
Bezpośrednią konsekwencją bitwy pod Austerlitz była likwidacja Rzeszy Niemieckiej. !2 lipca 1806 roku powstał tzw. Związek Reński, złożony z 14 państw niemieckich, które uznały protektorat Napoleona i oddały mu do dyspozycji swoje armie. Na sejmie w Ratyzbonie członkowie Związku ogłosili niezależność od Habsburgów. Franciszek II zrzekł się zrzekł się godności cesarza rzymsko-niemieckiego. Oznaczało to faktyczną likwidację cesarstwa niemieckiego, istniejącego od 962 roku. Nieco wcześniej w czerwcu 1806 roku Napoleon zlikwidował Republikę Holenderską, przekształcając ją w królestwo pod rządami swego brata Ludwika.
Upadek Rzeszy bardzo zaniepokoił rząd Królestwa Prus. Nie uczestniczące w poprzedniej wojnie Prusy doprowadziły do powstania IV koalicji i wypowiedzenia wojny Napoleonowi. We wrześniu 1806 roku armia króla Fryderyka Wilhelma III zajęła sprzymierzoną z Francją Saksonię, a Napoleon I otrzymał ultimatum. Prusy domagały się natychmiastowego wycofania wojsk francuskich za Ren. W odpowiedzi na to Napoleon pobił awangardę wojsk pruskich w Saksonii a 14 października pokonał dwie grupy armii nieprzyjacielskich pod Jeną i Auerstaedt. Następnie marszałek Louis Davout, twórca zwycięstwa pod Auerstaedt, zajął stolicę Prus. W listopadzie 106 roku armia francuska wkroczyła na ziemie polskie. Nie napotykając większego oporu zajęła 28 listopada Warszawę. Jednak losy wojny nie zostały jeszcze przesądzone. Prusacy ufortyfikowali się w Gdańsku, a na północne ziemie polskie nadciągała armia rosyjska. Ciężka i krwawa kampania zimą 1806/1807 roku nie przyniosła rozstrzygnięcia. Na polu walki pod Iławą 8 lutego 1807 roku pozostało 43 tys. żołnierzy obu armii. Dopiero wiosenna kampania 1807 roku przyniosła zwycięstwo Francuzom. Rosjanie zostali pokonani w bitwie pod Friendlandem 14 czerwca i Aleksander I wyraził zgodę na zawarcie pokoju. Na tratwie pośrodku rzeki Niemen, niedaleko Tylży, obaj cesarze podpisali 28 czerwca traktat pokojowy. Prusy nie zostały dopuszczone do rozmów, a tymczasem to one miały zapłacić za koszty wojny. Ponadto car Aleksander I zgodził się przyłączyć do frontu antyangielskiego i zamknąć swoje granice dla towarów pochodzenia brytyjskiego. Cesarz Napoleon był pewien, że sojusz z Rosją okaże się trwały i gotów był nawet ustąpić carowi w kwestii Polski.
Wkraczając na ziemie polskie Napoleon nie był przygotowany do rozstrzygania o losach Polaków. Dlatego rozmówcy w Tylży uzgodnili, że powstanie niewielkie państwo pod nazwą Księstwa Warszawskiego, posiadające ograniczoną suwerenność. W skład tego państewka wchodziły ziemie drugiego i trzeciego zaboru pruskiego. Gdańsk jako wolne miasto pozostać miało pod patronatem Francji zaś okręg białostocki otrzymała Rosja. Patriotycznie nastawiona arystokracja polska chciała przywrócenia Konstytucji 3 maja. Napoleon, który szybko zorientował się w stosunkach panujących w Polsce, postanowił oprzeć rządy w księstwie na bogatej szlachcie. Konstytucja nadana przez Napoleona w dniu 22 lipca 1807 roku przewidywała, iż Księstwo Warszawskie zostanie połączone unia personalną z Królestwem Saksonii, a władca Saksonii Fryderyk August otrzyma dziedziczny tytuł księcia warszawskiego. Monarsze przysługiwała inicjatywa ustawodawcza i pełnia władzy wykonawczej. Kompetencje wykonawcze mieli również: Rada Ministrów oraz Rada Stanu. Władzą ustawodawczą był Sejm złożony z Izby Poselskiej i Senatu. Terytorium Księstwa Warszawskiego zostało podzielone według wzorców francuskich na 6 departamentów, które z kolei dzieliły się na powiaty.
Przekreśleniem feudalnych stosunków prawnych było zniesienie poddaństwa chłopów i ich przypisanie do ziemi. Kodeks cywilny, zwany Kodeksem Napoleona, wprowadzony w 1808 roku gwarantował równość prawną wszystkich ludzi, równocześnie uzależniał prawa polityczne od posiadanego majątku. Wprowadzenie cenzusu majątkowego było korzystnym rozwiązaniem dla burżuazji w Polsce jak i dla inteligencji. Wyrazem braku suwerenności Księstwa Warszawskiego był fakt, iż nie posiadało ono ministra spraw zagranicznych oraz aparatu dyplomatycznego. Ponadto Polacy mieli obowiązek wystawić 45-tysięcznej armii i oddanie jej do dyspozycji Napoleona I.
Klęska floty francuskiej pod Trafalgarem w 1805 roku rozwiała nadzieję na szybkie militarne pokonanie Anglii. W tej sytuacji Napoleon postanowił doprowadzić gospodarkę przeciwnika do ruiny. 21 listopada 1806 roku wydał dekret, który zakazywał cesarstwu wszelkiego handlu z Anglią. Blokada nie spełniła jednak swej funkcji i nie doprowadziła do załamania się gospodarki brytyjskiej, a miała poważne konsekwencje natury politycznej. Dążenie aby całkowicie odciąć Wyspy Brytyjskie od handlu z kontynentem, uwikłało Napoleona w politykę rozszerzania podbojów na coraz to nowe kraje. W 1807 roku rozpoczął podporządkowywać sobie Portugalię, a w roku następnym usunął z tronu hiszpańskich Burbonów i usiłował rozciągnąć system blokady na oba kraje. Jednak w obu krajach wybuchły powstania ludowe, skierowane przeciwko obcej władzy. Działania wojenne trwały w Hiszpanii aż do czerwca 1813 roku i przyniosły klęskę militarną.
Przedłużająca się wojna w Hiszpanii doprowadziła do kryzysu systemu napoleońskiego. Także w innych częściach Europy pojawiły się oznaki sprzeciwu wobec francuskiej dominacji. W samej Francji spadła popularność Napoleona - szerzyły się spiski, zdrady. W takiej sytuacji Austria rozpoczęła próbę uwolnienia się spod dominacji francuskiej. Dysponując dobrze wyszkolona armią Austriacy w kwietniu 1809 roku zaatakowali Bawarię, Wenecję i Księstwo Warszawskie. Pokonanie wojsk austriackiego arcyksięcia Karola pozwoliło Napoleonowi po raz drugi zająć Wiedeń i ofensywa francuska zatrzymała się na linii Dunaju. Inaczej rozwinęła się sytuacja na terenie Księstwa Warszawskiego. Wygrana bitwa pod Raszynem (19 IV 1809) spowodowała, że armia polska zajęła Lublin, Zamość, Sandomierz, Lwów a także Kraków. Bitwa pod Wagram (6 VI 1809) zakończyła zwycięstwem Napoleona całą wojnę. Podpisany 14 października pokój w Schonbrunn odebrał Austrii posiadłości nad Adriatykiem a Księstwo Warszawskie powiększyło swoje terytorium dwukrotnie. Cała Europa z wyjątkiem Anglii i Rosji pozostawała pod wpływami Napoleona.
Coraz bardziej niezadowolony był car Rosji, który ostro sprzeciwił się powiększeniu Księstwa Warszawskiego. Aby osłabić niezadowolenie Aleksandra I, Napoleon rozpoczął negocjować z nim nowy układ sojuszniczy, w którym zobowiązywał się m. in., że nigdy nie dopuści do odbudowy suwerennego państwa polskiego. Jednak rokowania nad tym bardzo niekorzystnym dla Polaków traktatem przeciągały się. Rosły sprzeczności interesów pomiędzy Francją i Rosją. Pod koniec 1810 roku car nakazał otworzyć porty rosyjskie dla statków neutralnych, co w praktyce oznaczało koniec blokady handlu z Wielką Brytanią. W tej sytuacji doszło do zerwania rokowań francusko-rosyjskich, a obie strony zaczęły przygotowywać się do wojny.
W 1812 roku Napoleon Bonaparte rozpoczął wojnę z Rosją. Miał do dyspozycji blisko półmilionową armię - a w niej oddziały Księstwa Warszawskiego. Aby zachęcić Polaków do wsparcia go w tej wojnie, Napoleon nazwał ją "drugą wojną polską" sugerując, że po pokonaniu cara zostanie odbudowana Polska. 24 czerwca 1812 roku Napoleon wkroczył na teren Rosji. Jego przeciwnik car Aleksander I, który dysponował o połowę mniejszą armią, nie chciał stoczyć decydującej bitwy, obawiając się klęski. Dowódca jego armii generał Michał Kutuzow stosował więc metodę ciągłego wycofywania się w głąb Rosji. W ten sposób Napoleon bez walki dotarł w okolice Moskwy. Tam dopiero car Aleksander I w obawie przed utratą swej stolicy wymógł na Kutuzowie stoczenie bitwy z Francuzami. Miała ona miejsce koło wsi Borodino w dniach 5-7 września 1812 roku. Starcie było ogromnie zacięte; zginęło w nim około 50 tys. Rosjan i około 30 tys. żołnierzy Napoleona, jednak bitwa była nierozstrzygnięta. Generał Kutuzow nadal wycofywał się na wschód, przez co 14 września 1812 roku Francuzi mogli zająć Moskwę. Następnego dnia w mieście wybuchł pożar (do dziś nie wiadomo, która ze stron przyczyniła się do niego). W zniszczonej Moskwie, Napoleon nie chciał przeczekać zbliżającej się zimy, lecz dał hasło do odwrotu. Następował on już podczas ostrych mrozów, które zdziesiątkowały nieprzygotowana do nich armie francuską. Widząc swą szansę, generał Kutuzow wraz z generałem Cziczagowem i Wittgensteinem usiłował doszczętnie rozbić wojsko Napoleona przy przekraczaniu rzeki Berezyny (28 i 29 XI 1812). Plan się jednak nie powiódł. Napoleon z resztkami swej armii dotarł do Księstwa Warszawskiego, skąd udał się do Francji, by tam odbudować siłę swego wojska.
Klęska kampanii rosyjskiej ujawniła, na jak kruchych postawach zostało zbudowane imperium Napoleona. W Paryżu zastanawiano się nad usunięciem coraz bardziej niewygodnego władcy. Tymczasem w sierpniu 1813 roku utworzona została VI koalicja , w skład której weszły: Rosja, Prusy, Austria, Szwecja, Wielka Brytania w celu ostatecznego rozgromienia cesarza Francuzów. Wojska koalicyjne zastąpiły drogę Napoleonowi pod Lipskiem, gdzie rozegrała się tzw. "bitwa narodów", trwająca od 16 do 19 października 1813 roku. Bitwa zakończyła się klęską Napoleona, który dotarł do Paryża. Wojna przeniosła się na terytorium Francji, mimo taktycznych sukcesów Napoleona, doprowadziła w marcu 1814 roku do kapitulacji Paryża. Talleyrand - od dawna sojusznik Rosji, radził carowi, aby usunąć z tronu Napoleona i przywrócić rządy dynastii Burbonów. W kwietniu Senat ogłosił detronizację Napoleona.
6 kwietnia Napoleon abdykował, a car wymusił na sprzymierzonych honorowe warunki tej abdykacji. W tej sytuacji Napoleon zachował tytuł cesarski i otrzymał w dożywotnie władanie wyspę Elbę na Morzu Śródziemnym. Jego żona, arcyksiężna austriacka Maria Luiza i trzyletni syn - Napoleon II otrzymali księstwo Parmy.
W maju 1814 roku koalicja zawarła w Paryżu pokój z nowym władcą Francji, królem Ludwikiem XVIII. Warunki tego pokoju były dla pokonanej Francji niezwykle korzystne. Francja wróciła do granic z 1792 roku a nowy ład europejski i ostateczne miejsce w nim Francji uzgodnić miał kongres monarchów, który zebrał się w Wiedniu we wrześniu 1814 roku.
Nastroje we Francji, nie były korzystne dla nowego władcy. Rodziły się bunty w szeregach armii. Rozwój wypadków we Francji pilnie śledził cesarz, który 1 marca 1815 roku wylądował wraz z niewielkim oddziałem wojska na południu Francji. W ciągu dwudziestu dni dotarł bez wystrzału do stolicy, owacyjnie witany przez Francuzów. Następnie zadeklarował rezygnację z despotycznych rządów a Francja miała pozostać monarchia konstytucyjną. Brytyjczycy i Prusacy nie chcieli pozwolić na odbudowę potęgi Napoleona, toteż zebrana wspólna armia generała Wellingtona i Bluchera natychmiast zaatakowała Bonapartego. Do decydującego starcia doszło na terenie Belgii pod Waterloo 18 czerwca 1815 roku. Starcie to zakończyło się totalna klęską Napoleona, który ponownie abdykował. Ponownie wzięty do niewoli, został przewieziony na wyspę św. Heleny, która znajdowała się u wybrzeży Afryki. Do końca swego życia znajdował się pod strażą wojska brytyjskiego. Zmarł 5 maja 1821 roku.
Pokonanej Francji chciano narzucić ciężkie warunki pokojowe. Jednak obawiano się, że wywoła to we Francji nastroje rewolucyjne i podkopie tron Ludwika XVIII. W dniu 20 listopada 1815 roku został podpisany drugi pokój paryski. Francja pozostała w granicach z 1790 roku.
Napoleon udowodnił, że wprawdzie na krótko, ale można zjednoczyć wielką część Europy pod jednym berłem, skuć wspólnym łańcuchem ludy, narody, państwa i państewka, które egzystowały dotąd od wieków samodzielnie, które wykształciły różne kultury, różne struktury gospodarcze i społeczne oraz odmienne normy moralne. Wynika stąd, że tak zwane Wielkie Cesarstwo, do którego zalicza się zarówno obszar cesarstwa właściwego, jak i państwa uznające nad sobą zwierzchnictwo Napoleona zamieszkiwało około 82 miliony ludzi, a więc prawie połowa całej ludności Europy.
Różnie można oceniać rządy Napoleona nad Francją. Dla Francuzów czasy napoleońskie to także epopeja wielkich zwycięstw i glorii, która ani przedtem, ani potem nie opromieniła tak wspaniałym blaskiem tego narodu, ale równocześnie to olbrzymi wysiłek i ogromne ofiary. Dla wielu narodów europejskich rządy Napoleona były reżimem narzuconym siłą. O ile inspiracją podbojów za rewolucji przed Napoleonem były hasła wolności, konieczność obrony narodowej, o tyle za jego panowania tego typu ideologiczne uzasadnienie podbojów odpada. Nie o wolność przecież chodziło ani nie o obronę narodu, celem miało być ogólne szczęście ludzi pod rządami cesarza. Należąc do sfederowanej Europy narody winny odczuwać, że obecna władza jest bardziej racjonalna, daje większe możliwości rozwoju gospodarczego i postępu technicznego. Ogólnie stwierdzić należy, że sytuacja polityczna Europy pod rządami Napoleona nie była stabilna. Nie naśladował on innych władców, którzy swe państwa traktowali jako przekazane ich dynastiom z woli Boga. Podkreślał, że jest cesarzem Francuzów i z woli Francuzów. W Europie natomiast prezentował się jako cezar-zwycięzca ustanawiający lepsze formy społeczno-ustrojowe. Sądził, że tworzony przezeń kompromis dwóch ustrojów społecznych i wielki amalgamat kulturowy wyłonią nową kulturę. Wielka romantyczna fantazja napoleońska, co do utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy była przedwczesna i musiała runąć, jednakże pozostały po niej nie tylko gruzy, ale wielkie i płodne koncepcje, które były natchnieniem pokoleń.
