Powstanie listopadowe miało miejsce na przełomie lat 1830 - 1831.

 Powstanie listopadowe - geneza

Przyjęta w 1815 r. konstytucja Królestwa Polskiego nie była przestrzegana przez cara. Najpierw zniesiono wolność prasy wprowadzając cenzurę prewencyjną (1819), następnie zakazano odbywać zgromadzeń i działalności masonerii (1821). Faktyczną władze w Królestwie Polskim sprawował brat cara - Konstanty, powszechnie znienawidzony wśród Polaków.

Jako odzew na carskie działania powstawać zaczęły tajne związki: Filomaci, Filareci, Związek Wolnych Polaków czy Towarzystwo Patriotyczne. Prześladowano ich członków, organizując aresztowania.

Od 1828 r. w Szkole Podchorążych Piechoty zawiązało się sprzysiężenie pod dowództwem Piotra Wysockiego. Spiskowcy czekali na dogodny moment do rozpoczęcia powstania.

Wobec wybuchu powstań we Francji i Belgii w 1830 r., car ogłosił mobilizację wojsk rosyjskich i polskich w celu interwencji na Zachodzie.

Wybuch powstania listopadowego

29 listopada 1830 r. wybuchło powstanie listopadowe. Powstańcy opanowani Belweder i Arsenał, a następnego dnia całą Warszawę. 1 grudnia powołano Towarzystwo Patriotyczne, na czele którego stanął Joachim Lelewel. Doszło do utworzenia Rządu Tymczasowego, na którego czele stanął Adam Czartoryski. 

 W tym czasie ogłoszono dyktaturę Józefa Chłopickiego i zawieszono działalność Towarzystwa Patriotycznego. Podjął on rozmowy z carem dotyczące warunków likwidacji powstania, licząc, ze zobowiąże się on przestrzegać konstytucji i nie wprowadzi wojsk rosyjskich do Królestwa. Rokowania okazały się niepowodzeniem. 

Chłopicki podał się do dymisji, a reaktywowane Towarzystwo Patriotyczne zorganizowało wielką antycarską demonstrację. Sejm 25 stycznia 1831 r. ogłosił detronizację Mikołaja I.

Działania wojenne

Na początku lutego 1831 r. do Królestwa wkroczyła armia rosyjska z feldmarszałkiem Iwanem Dybiczem na czele. W dniach 24-25 lutego odbyła się bitwa pod Grochowem, która nie przyniosła rozstrzygnięcia. Po bitwie naczelne dowództwo powierzono Janowi Skrzyneckiemu. 

W kwietniu stoczono zwycięskie bitwy pod Wawerem i Iganiami. 26 maja doszło do bitwy pod Ostrołęką zakończonej porażką wojsk polskich. Wojska rosyjskie skierowały się na Warszawę, gdzie 15 sierpnia doszło do wielkich demonstracji przeciwko Skrzyneckiemu i rządowi. Władze przejął Jan Krukowiecki.

Powstanie listopadowe - upadek

6 września Rosjanie rozpoczęli udany szturm na Warszawę. Krukowiecki podjął rozmowy z Rosjanami dotyczące poddania stolicy. Wojsko polskie i rząd wycofały się do Płocka. Najdłużej, do 21 października bronił się Zamość.

Powstanie listopadowe - skutki

Po powstaniu listopadowym w kraju rozpoczęły się represje i prześladowania. W Warszawie zbudowano Cytadelę z więzieniem politycznym. Wielu uczestników powstania zesłano na Sybir. Rozpoczęła się "Wielka Emigracja". 

W 1832 r. Mikołaj I ogłosił Statut Organiczny, który likwidował autonomię Królestwa Polskiego. Zamknięto uniwersytety w Warszawie i Wilnie, zlikwidowano polskie gimnazja na terenie Rosji.