Senatorowi, którzy dążyli do obrony republiki przed absolutystycznymi poczynaniami Juliusza Cezara, zdecydowali się dokonać na niego zamachu i zamordowali go przed debatą w senacie 15 marca 44 r. p.n.e. Spiskowcy spodziewali się, że uda im się bez większych trudności obalić stworzony przez Cezara system rządów i przywrócić ustrój republikański. Okazało się to jednak niemożliwe. Po zabójstwie Cezara wielka energią wykazał się jego najbliższy współpracownik Marek Antoniusz. Pozyskał sobie poparcie ludu rzymskiego i armii, dzięki czemu zaczął się wysuwać w Rzymie na plan pierwszy. Skłoniło to spiskowców do opuszczenia Italii. Udali się na Wschód, aby tam przygotować się do walki z Antoniuszem, który dążył do objęcia politycznego spadku po Cezarze. Jednakże na scenie politycznej pojawił się konkurent Marka Antoniusza. Był nim Oktawian, wnuk siostry Cezara, który adoptował go i zapisał mu cały majątek. Oktawian, pomimo tego, że nie pełnił żadnego urzędu, rozpoczął na własną rękę werbować armię wojsko złożoną weteranów Cezara. Oktawian zyskał poparcie niektórych polityków, w związku z czym jego bezprawną akcję zalegalizowano, nadając mu godność pretora. Antoniusz rozpoczął z Oktawianem rywalizację o władzę w Rzymie. Do konfliktu tego wmieszał się popierający Antoniusza wódz Marek Lepidus. W 43 r. p.n.e. ci trzej politycy zawarli tzw. drugi triumwirat, który w przeciwieństwie do porozumienia jakie zawarł Cezar ze swoimi konkurentami miał charakter oficjalny i został zatwierdzony przez Zgromadzenie Ludowe. Triumwirowie dokonali między siebie podziału terytoriów państwa rzymskiego. Antoniusz otrzymał Galię, Lepidus Hiszpanię, a Oktawian Afrykę, która była zdecydowanie najsłabszym nadziałem w tym układzie, ponieważ znajdowała się w rękach wrogich triumwirom spiskowców na życie Cezara i obrońców Republiki, którym przewodzili Brutus i Kasjusz. Sojusz triumwirów gotował się do ostatecznej rozprawy ze stronnictwem morderców Cezara. Doszło do niej w 42 r. p.n.e. w bitwie pod Filippi, w której wojska triumwirów odniosły zwycięstwo, a wodzowie pokonanych popełnili samobójstwo. Doszło do nowego podziału państwa. Oktawian otrzymał Hiszpanię, a Lepidus Afrykę, Atnoniusz zachował Galię.

W niedługim czasie jednak Oktawian pozbył się Lepidusa, który przestał odgrywać jakąkolwiek rolę polityczną. Dzięki temu w rękach Oktawiana znalazła się Afryka. Opanowanie Afryki miało ogromne znaczeni dla Oktawiana, ponieważ dzięki dostawom zboża afrykańskiego mógł on zaopatrywać w nie lud rzymski, co zwiększało jego popularność. Umocniwszy się w ten sposób Oktawian zaczął manifestować swoją wroga postawę wobec Antoniusz, w którym widział ostatnią przeszkodę na drodze do opanowania całego państwa rzymskiego.

Antoniusz zaś snuł plany utworzenia własnego wielkiego państwa hellenistycznego ze stolicą w Aleksandrii. Przygotowując się do starcia z Oktawianem, chciał dzięki małżeństwu z władczynią Egiptu Kleopatrą stworzyć sobie silną podstawę ekonomiczna. Jednakże Oktawian przedstawił sojusz Antoniusza z Kleopatrą i Egiptem jako narodową zdradę. Patriotyzm rzymski był najlepszym sojusznikiem Oktawiana. Cała Italia ogarnięta została zapałem wojennym. Oktawian wybrany został na wodza wyprawy przeciwko Kleopatrze, która była w istocie wyprawą przeciwko Antoniuszowi. U przylądka Akcjum w 31 r. p.n.e. doszło do wielkiej bitwy morskiej, w której flota Antoniusza została pokonana przez okręty Oktawiana. W obliczu tej sytuacji armia lądowa Antoniusza przeszła na stronę Oktawiana, który ruszył w kierunku Egiptu. Atnoniusz i Kleopatra odebrali sobie życie. Oktawian zajął Egipt, zmienił go w prowincje rzymską, a sam stał się jedynym panem imperium rzymskiego.

Oktawian wprowadził system ustrojowy, który nazwano pryncypatem. Zachował instytucję republikańskie, kumulując jednak w swym ręku szereg najwyższych urzędów republikańskich. W ten sposób zachowując pozory istnienia w Rzymie republiki wykształcił w państwie nową formę ustrojową, jaką było cesarstwo, z cesarzem - princepsem na czele, który dążył do uchwycenia władzy absolutnej. W związku z tym formę rządów wprowadzoną przez Oktawiana nazywano również "komedią republiki".

W 27 r. p.n.e. Oktawian demonstracyjnie zrzekł się na rzecz ludu wszystkich swoich uprawnień, które dotąd zostały mu przyznane. W rezultacie otrzymał je z powrotem w zmienionej formie. Senat przyznał mu nadal szereg funkcji zaszczytów i tytułów. Stały się one podstawą władzy cesarskiej, którą sprawował Oktawian i jego następcy.

Pryncypat był w rzeczywistości systemem monarchicznym, w którym monarcha jako princeps - czyli pierwszy obywatel Rzymu, sprawował osobiste rządy, pod pozorem zachowania systemu republikańskiego. Zdecydowanie spadło znaczenie Senatu, który stał się uległym narzędziem w rękach cesarza.

Ta swoista struktura władzy znajdowała wyraz w długiej tytulaturze cesarzy, które miały podnieść autorytet władcy. Został Oktawianowi nadany tytuł Augustus (wspaniały), którego zaczął on używać jako drugiego imienia

Oktawian August dzierżył zatem władzę prokonsularną. W związku z czym mógł sprawować nieograniczoną władzę w prowincjach, w dowództwie nad całym wojskiem oraz w kierownictwie spraw zagranicznych. Sprawując władzę trybunacką był nietykalny, mógł zwoływać Senat i przewodniczyć jego obradom. Dysponował również prawem weta wobec wszystkich postanowień Senatu i innych urzędników. Jako najwyższy kapłan cesarz miał prawo wkraczać we wszystkie sprawy religijne i sprawować zwierzchnictwo nad wszystkimi kapłanami w Rzymie. Pozycja ta podnosiła autorytet moralny cesarza.

Godność cesarska nie była jednak dziedziczna i t było jej najsłabszą stroną. Sprawa następstwa tronu po zmarłym cesarzu nie była w ogóle prawnie uregulowana, poza tym, ze wyboru nowego cesarza dokonywał Senat. Cesarze wywierali jednak wpływ na wybór swych następców poprzez desygnowanie ich za życia lub przez adopcję. W ten sposób godność cesarska utrzymywała się przez określony czas w pewnych dynastiach. Kandydaci znajdowali ogromnego sojusznika w armiach. Wojsko powoływało i strącało cesarzy, a formalnie podstawą objęcia władzy przez cesarza było nadal postanowienie Senatu. Tymczasem Senat przez swą usłużność i uległość wobec cesarzy albo buntujących się wojsk utracił wszelki autorytet. W tych warunkach władza cesarska, oparta na armii, nabrała cech niczym nie kontrolowanej władzy absolutnej.