Społeczeństwo i kultura starożytnej Grecji

Warunki naturalne

Dzisiejsza Grecja leży w południowej części Półwyspu Bałkańskiego. W starożytności półwysep ten zajmował strategicznie bardzo istotne miejsce, ponieważ pełnił rolę swoistego pomostu między Wschodem, Europą i Afryką. Warunki naturalne Grecji miały ogromny wpływ na życie jej mieszkańców i charakter państw, jakie się na tym obszarze ukształtowały. Znakomitą większość obszaru Grecji zajmują góry (około 80% powierzchni), które porastają lasy. Łańcuchy górskie dzielą całe terytorium Grecji na wiele odrębnych regionów. W starożytności były to następujące krainy: Tesalia i Epir na północy, Lokryda, Fokida, Doryda, Etolia, Beocja i Attyka w centralnej części oraz na południu Peloponez (Achaja, Arkadia, Elida, Mesenia, Lakonia i Argolida). Należy pamiętać, że w starożytności Grecja obejmowała też wyspy Morza Egejskiego oraz zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej, gdzie znajdowały się greckie kolonie. Urozmaicona i bogata w zatoki linia brzegowa Grecji sprawiła, że starożytni Grecy chętniej korzystali z komunikacji morskiej niż lądowej. Wewnątrz kraju sieć rzek nie była specjalnie gęsta; poza tym ich nurt był bardzo krótki. Grecja należała do strefy klimatu śródziemnomorskiego.

Mieszkańcy Grecji.

Grecy należeli do rodziny ludów indoeuropejskich. Podzieleni byli na trzy główne grupy plemienne: Achajów, Dorów i Jonów, które na teren dzisiejszej Grecji przywędrowały w różnym czasie. Pod względem językowym plemiona te niewiele się od siebie różniły. Już w ciągu IV-III w. p.n.e. powstał wspólny dla wszystkich plemion greckich język zwany koine. Grecy nie stworzyli w starożytności jednego organizmu państwowego; na zajętym przez nich obszarze powstał cały szereg mniejszych lub większych ośrodków politycznych - tzw. miast-państw (polis). Mimo tych podziałów plemiennych i państwowych wytworzyła się jednak z czasem u Greków świadomość wspólnej tożsamości opartej na wspólnym języku oraz kulturze. Najbardziej wyrazistym znakiem tej jedności było posługiwanie się przez Greków wspólną nazwą Hellenów. Warunki naturalne Grecji determinowały charakter zajęć jej mieszkańców. Tereny górskie sprzyjały hodowli, szczególnie owiec, kóz i bydła rogatego, które wypasano na górskich pastwiskach. W Grecji nie było zbyt wiele urodzajnej ziemi pod uprawę (jedynie około 20% ziemi). Mimo to w dolinach uprawiano nieco zboża (pszenica i jęczmień) oraz jarzyn. Popularne były również drzewa owocowe (figowce, jabłonie, śliwy, grusze) oraz winna latorośl i oliwki. Urozmaicona linia brzegowa sprzyjała rybołówstwu; rozwijał się transport i handel morski. Grecy bardzo wcześnie zaczęli budować statki morskie. Funkcjonowało również rzemiosło - szczególnie takie dziedziny jak wyrób naczyń ceramicznych (garncarstwo), ciesielstwo oraz obróbka metali. W Grecji występowały bowiem rudy żelaza, srebra i miedzi oraz znaczne pokłady glinki ceramicznej. Ważnym materiałem budowlanym był marmur, granity i skały wapienne.

Społeczeństwo greckie nie było jednolite. Granice podziałów społecznych przebiegały zależnie od poziomu zamożności. Przynależność do różnych warstw społecznych oznaczała różny udział w życiu politycznym. Najwyższą pozycję zajmowała arystokracja rodowa. Byli to tzw. eupatrydzi. Należący do niej zamożni obywatele mieli wpływ na władzę i dążyli do powiększenia swych majątków, zabierając m.in. ziemię chłopom. Wraz z rozwojem gospodarki i handlu rosła rola kupców oraz rzemieślników. Czerpali oni duże zyski ze swej działalności, a tym samym umacniali swą pozycję. Największą część ludności stanowili wolni rolnicy. Najniższy szczebel drabiny społecznej zajmowali niewolnicy. Zatrudniano ich jako służbę domową oraz pracowników w warsztatach rzemieślniczych; niewolnicy pracowali też na roli. Niewolnikiem można było zostać za długi, których nie było się w stanie spłacić (jeśli zaciągano pożyczkę pod zastaw własnej osoby bądź rodziny). Nieco inaczej wyglądała sytuacja niewolników w Sparcie, gdzie niewolnictwo miało charakter państwowy. W Sparcie jako niewolników traktowano helotów, którzy pracowali w majątkach ziemskich Spartiatów. Generalnie zdecydowaną większość mieszkańców greckich miast-państw stanowili ludzie cieszący się osobistą wolnością. Nierówności społeczne prowadziły do częstych konfliktów.

Kultura starożytnej Grecji

Już w najstarszej epoce w dziejach Grecji, czyli w okresie archaicznym zaczęła kształtować się grecka kultura: architektura, literatura i sztuka. W VI w. p.n.e. narodziła się filozofia. Pojawili się greccy myśliciele, którzy zaczęli zastanawiać się nad sensem i celem istnienia człowieka i świata, zaczęli zadawać pytania o charakterze egzystencjalnym. W okresie archaicznym narodziła się grecka poezja. Do najsłynniejszych twórców należeli wówczas Safona z Lesbos, Anakreont z Teos, Alkajos z Mityleny i Tyrtajos ze Sparty. Reprezentantem poezji chóralnej był Pindar z Teb. Powstały także początki historiografii oraz literatury naukowej. W architekturze ukształtowały się zasady budowania i dekorowania budowli publicznych, zwane porządkami (porządek dorycki, joński i koryncki). Grecy budowali bardzo dużo świątyń. Z V w. p.n.e. pochodzi wiele wspaniałych budowli wzniesionych w Atenach. Imponująca jest świątynia poświęcona Atenie - Partenon - dzieło dwóch greckich architektów - Iktinosa i Kallikratesa. Świątynię ozdobił jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy starożytnej Grecji - Fidiasz. Jest on autorem posągu bogini Ateny, który wykonał stosując technikę chryzelefantyny (połączenie kości słoniowej, złota i drewna). Bardzo dobrze rozwijała się rzeźba. O ile rzeźby z okresu archaicznego były dość sztywne i konwencjonalne, to z czasem stały się bardzo dynamiczne, ukazując postaci w ruchu. Jako materiału używano kamienia i brązu. Malarstwo greckie służyło przede wszystkim do ozdabiania ceramiki (szczególnie waz). Ukształtowały się dwa style: czarno (VII-VI w.) i czerwonofigurowy (VI w.). Tematyka przedstawień sięgała głównie do greckiej mitologii, a także życia codziennego. Z najważniejszych twórców należy wymienić takie postaci jak: Skopas, Lizyp, Myron, Apelles (malarz) oraz Poliklet. Wiele uwagi poświecili też Grecy nauce, szczególnie zaś interesowała ich przyroda, co łączyło się z filozofią. Rozwój nauk ścisłych przyniosła epoka hellenistyczna. Wówczas działali tak wybitni naukowcy, jak: Euklides, twórca podstaw nowoczesnej geometrii (jego podręcznik nosił tytuł "Elementy"); Archimedes, odkrywca liczby "pi", dzięki której możliwe stało się obliczanie pola i obwodu koła i twórca hydrostatyki; Eratostenes, który wyliczył długość południka ziemskiego. Greków interesował także ruch ciał niebieskich. Powstały teorie tłumaczące to zjawisko; dwie stworzyli Arystarch i Ptolemeusz.

Jedną z charakterystycznych cech kultury greckiej było ogromne przywiązanie Greków do sportu. Grecy uznawali sprawność fizyczną za wielką wartość. Co cztery lata urządzali igrzyska olimpijskie. Najbardziej znane i najważniejsze igrzyska odbywały się w Olimpii (Elida). Znajdował się tam gaj poświęcony Zeusowi; igrzyska odbywały się ku czci tego boga. Zawody o mniejszym znaczeniu organizowano też w innych miastach - np. w Delfach i Koryncie. Pierwsze igrzyska odbyły się w 776 r. p.n.e. W igrzyskach brali udział przedstawiciele wszystkich greckich polis, a na czas zawodów powstrzymywano się od wojen. Igrzyska nazywano panhelleńskimi (czyli ogólnogreckimi). Program igrzysk trwał pięć dni. Rozpoczynały się one w pierwszym dniu uroczystymi obrzędami ku czci Zeusa. Następnie odbywały się zawody, w których udział brali chłopcy. Trzeci i czwarty dzień był przeznaczony na rywalizację mężczyzn (w zawodach mogli uczestniczyć tylko mężczyźni zarówno czynnie, jak też jako widzowie). Do podstawowych konkurencji należały: bieg (różne dystanse), skok w dal, rzut dyskiem i oszczepem, zapasy, wyścigi rydwanów, bieg hoplitów w zbrojach. Z czasem program uległ urozmaiceniu - wprowadzono np. pankration (boks połączony z zapasami). Ostatni dzień wypełniało nagradzanie zwycięzców, którzy otrzymywali wieńce laurowe; składano także ofiary ku czci bogów. Choć nagradzano tylko symbolicznie, zwycięstwo podczas igrzysk w Olimpii było źródłem wielkiego prestiżu oraz zaszczytem dla polis, z której pochodził zwycięzca. Igrzyska były nie tylko wielkim wydarzeniem sportowym, ale również kulturalnym. Odbywały się podczas nich występy śpiewaków, wystawiano dzieła sztuki. Grecy okres od jednych igrzysk do drugich określali mianem olimpiady i na tej podstawie obliczali lata.

Niezwykle bogate dziedzictwo kultury greckiej stało się jednym z fundamentów nowożytnej cywilizacji europejskiej. Jej elementy wciąż żyją w naszej mentalności, jak choćby wzory czy archetypy pojęć, których korzenie sięgają do greckiej mitologii.