W starożytnej Grecji największą i najważniejszą rolę odegrały Ateny i Sparta. Te dwa miasta-państwa toczyły między sobą zaciętą rywalizację o polityczne wpływy. Jednak Ateny i Spartę cechowały także różne sposoby organizacji władzy państwowej oraz publicznego życia. W tej pracy skupię się na analizie funkcjonowania Sparty.
Sparta była położona na Peloponezie w dolinie Eurotasu. To miasto-państwo powstało w rezultacie najazdu Dorów na zamieszkującą te tereny ludność, którą najeźdźcy całkowicie sobie podporządkowali. Obszar Sparty obejmował początkowo tylko kilka wsi, ale z biegiem czasu nastąpiło jego stopniowe powiększenie w wyniku podporządkowywania sobie pobliskich polis, które wspólnie utworzyły związek (Symmachie).
Sparta rozwijała się bardzo szybko, dzięki właściwemu sobie systemowi funkcjonowania. To sprawiło, że w VI w. to miasto-państwo zostało uznane za jedno z najpotężniejszych ośrodków w starożytnej Grecji. Sparta, którą w starożytności nazywano również Lacedemonem, starała się utrzymywać stosunki z ludźmi kultury, zapraszała do siebie rzeźbiarzy, architektów i wspaniałych poetów. Prowadziła także politykę ekspansywną, której celem było pozyskanie nowych kolonii.
Co sprawiało, że Sparta tak wyróżniała się na tle innych miast starożytnej Grecji? Przede wszystkim wprowadzono tam specyficzny i jedyny w swoim rodzaju system polityczny. Sparta rozwijała także własną kulturę i właściwy sobie styl życia.
Społeczeństwo Sparty było wewnętrznie podzielone na 3 grupy. Pierwszą stanowili Spartiaci, czyli rodowici mieszkańcy Sparty, którzy jako jedyni byli uznawani za pełnoprawnych obywateli. To wiązało się z możliwością sprawowania urzędów i uczestniczenia w zgromadzeniu ludowym. Jednak rodowitych Spartiatów było bardzo mało, ponieważ licząc także kobiety i dzieci stanowili oni niewielki procent społeczeństwa (było ich kilkanaście tysięcy). Rodowici mieszkańcy Sparty zajmowali się głównie walką, a swoje umiejętności w tej dziedzinie doskonalili do końca życia. Spartiaci zamieszkiwali obozy wojskowe, w których właściwie niczym się nie trudnili. Ich zadaniem było tylko wpłacanie określonej kwoty, którą przeznaczano następnie na organizację wspólnych biesiad. Jeżeli ktoś nie był w stanie uiścić tej składki, to był spychany do grupy biedniejszych Spartiatów.
Drugą grupę stanowili periojkowie, którzy trudnili się głównie handlem, żeglarstwem. Niektórzy posiadali także własną ziemię. Periojkowie zamieszkiwali obszary górskie oraz wybrzeża. Trudnili się oni pracą, którą wykonywali na rzecz państwa. Chociaż cieszyli się osobistą wolnością, to nie mieli prawa wpływania na organizację i życie Sparty. Jednym z ich zadań było także dostarczenie żołnierzy, którzy tworzyli spartańską armię.
Trzecią i najbardziej liczną grupą byli heloci, którzy stanowili własność państwa. Pochodzili oni z ludności, którą podbili Dorowie, co sprawiało, że byli im całkowicie podporządkowani. Jednak należy ich odróżnić od niewolników, ponieważ helota nie można było sprzedać, a tym bardziej pozbawić życia. Helotom nie przyznano żadnych praw, a władze Sparty egzekwowały wśród nich posłuszeństwo za pomocą przemocy i zastraszania. Heloci pracowali na swoich działkach, do których byli przywiązani, a część dochodów zmuszeni byli oddawać. Ta ciężka sytuacja helotów wywoływała ich niezadowolenie, a żeby nie dopuścić do wybuchu protestów, utrzymywano ich w nieustannym strachu. Przykładem utrzymania poczucia zastraszenia były organizowane raz w roku ekspedycje, w trakcie których dokonywano napadów na wioski, a mieszkający tam buntownicy byli karani.
Każdej rodzinie przyznawano działkę z żyzną ziemią uprawną, która położona była bądź w dolinie rzeki Eurotas bądź na równinie messeńskiej. Spartiaci utrzymywali się właśnie z tej ziemi, którą uprawiali heloci oraz z małżeństwa, które zawierali z zamożnymi kobietami, ponieważ płeć piękna w Sparcie miała prawo dziedziczenia i mogła posiadać własne majątki. Cała ziemia należała do państwa, a obywatele otrzymywali ją jedynie w użytkowanie. Jednak mimo to najwięcej ziemi posiadali arystokraci.
Mieszkańcy Sparty nazywani są czasem wspólnotą jednakowych, ponieważ różnice jakie występowały między rodzinami właściwie były znikome i nieodczuwalne.
Spartiaci zdawali sobie sprawę z liczebnej przewagi helotów. To powodowało, że żyli w ciągłym strachu przed wybuchem ich niezadowolenia ze swojej sytuacji. Utrzymujący się stale lęk sprawiał, że Spartiaci stale przygotowywali się na wypadek wybuchu wojny domowej. Ci, którzy nie musieli zajmować się pracą zarobkową, swój czas przeznaczali na doskonalenie swoich umiejętności bojowych. Aby uniknąć wybuchu powstania, starano się nie organizować dużych kampanii wojskowych, które mogłyby sprowokować helotów.
W Sparcie obowiązywał system wychowania, w którym najwięcej uwagi poświęcano uczynieniu z młodych doskonałych żołnierzy. Młodzi chłopcy uczyli się tylko najważniejszych rzeczy, gdyż resztę czasu poświęcali na utrzymanie sprawności fizycznej i doskonalenie swoich wojskowych zdolności. W Sparcie chłopak mógł się nazwać mężczyzną dopiero po przejściu ciężkiego i mozolnego wojskowego wyszkolenia.
Ustrój polityczny Sparty określany jest jako despotyczna forma oligarchii, której początki sięgają rządów Likurga. W ustroju tym sprawowanie rządów było domeną arystokracji.
W Sparcie władza należała do czterech organów. Kwestie polityczne były domeną rady starszych (geruzji). Był to trzydziestoosobowy organ złożony z dwóch monarchów i 28 starszych mężczyzn, którzy przekroczyli 60-ty rok życia. Głównym zadaniem geruzji było przedstawianie propozycji uchwał zgromadzeniu, w którym zasiadali wszyscy wolni obywatele. Stopniowo zmniejszała się rola królów, aż w końcu ich władzę ograniczono do pełnienia funkcji wojskowej i religijnej.
Zgromadzenie ludowe również było ciałem kolegialnym, do którego zadań należało podejmowanie najważniejszych dla Sparty decyzji. Jednak faktycznie decyzje te zapadały pośród grona 5 urzędników tzw. eforów. To do nich należała władza wykonawcza oraz troszczenie się o kwestie bezpieczeństwa. Poza tym zajmowali się także polityką zagraniczną, prowadzili obrady zgromadzenia i piastowali stanowiska sędziów. Co ciekawe, eforowie mogli postawić monarchów w stan oskarżenia.
Prawo odgrywało bardzo znaczącą rolę w życiu Spartan. Normy prawne były dla nich wskazówkami, które określały właściwe zachowanie zarówno w bardzo poważnych jak i w mniej znaczących kwestiach. Mieszkańcy Sparty przestrzegali prawa i stosowali się do każdego, nawet absurdalnego przepisu, wydanego przez eforów.
Ogromnym szacunkiem darzyli również Spartanie system rządów. Wierzyli oni, że Apollon Delficki sam ustanowił taki system i usankcjonował go dzięki wyroczni Retra. Wyrocznia ukazał prawa Likurgowi, który następnie wprowadził je w życie. Jednak nie istnieją dokładne zapisy, które przybliżyłyby postać Likurga i ujawniły jaki rzeczywiście miał on wpływ na ustanowienie obowiązujących wówczas praw. Jedyną rzeczą, co do której istnieje zgoda historyków to, to że ustrój polityczny Sparty kształtował się przez około 200 lat (okres pomiędzy 800 i 600r. p.n.e.). W odróżnieniu od innych greckich miast-państw, prawa w Sparcie nigdy nie zostały spisane, a przetrwały dzięki ustnej tradycji przekazywania ich z pokolenia na pokolenie.
Ustrój oligarchiczny stanowił podstawę istnienia spartańskiej społeczności, która dążyła przede wszystkim do utrzymania militarnej siły. W starożytnej Sparcie dużo uwagi poświęcano dyscyplinie. Jednym z przejawów stosowania dyscypliny, który zasługuje na uwagę, była metoda szkolenia piechoty ciężkozbrojnej, która stanowiła największą siłę militarną w ówczesnym świecie. Budowaniu potęgi Sparty sprzyjała jej lokalizacja. Położone w równinie polis, które otoczone było górskimi pasmami, mogło się obronić właściwie przed każdym najeźdźcą.
Obszar, który zajmowała Sparta, nazywano Lakonią, a zamieszkujących ją ludzi Lakończykami. Również Spartan czasem określano mianem Lacedemończyków, a nazwa ta pochodziła od greckiego terminu Lakedajmon, który oznaczał inną nazwę Sparty (określenie obszaru).
To greckie polis cieszyło się dostępem do morza. W odległości 40 km od miejskiego centrum położony był główny port Sparty- Gythion. Zlokalizowany był on w niebezpiecznym miejscu, ponieważ zawsze wiały tam bardzo silne wiatry oraz występowały w morzu silne i zdradliwe prądy. Tym samym położenie portu również sprzyjało obronie terytorium, gdyż dostęp drogą morską do Sparty był znacznie utrudniony. To sprawiło, że również mieszkańcy Sparty bardziej skupiali się na ekspansji skierowanej w głąb lądu.
Położenie geograficzne, organizacja władzy i stworzona militarna potęga sprzyjały Sparcie w umacnianiu swojej pozycji pośród greckich polis. Sparta jako jedyna nie była otoczona murami obronnymi. Wśród podbojów Sparty można wymienić Messenę oraz utrwalenie dominacji na Półwyspie Peloponeskim. Poprzez zawarcie porozumień z innymi miastami-państwami, Sparta stworzyła Związek Peloponeski, w którym objęła przewodnictwo. To sprawiło, że Sparta stała się najbardziej znaczącym państwem w starożytnej Grecji, które ingerowało w wewnętrzne sprawy słabszych polis, a nawet dokonywało najazdów, by obalić tyranię.
Rywalką Sparty w starożytnej Grecji były Ateny, które stanowiły jej zupełne przeciwieństwo. Ateny posiadały doskonale rozbudowaną flotę wojenną. Natomiast Sparta, która nie miała żadnej floty ze względu na swoje położenie wewnątrz lądu, rozwijała swoją ideę militaryzmu, która stanowiła o jej potędze.
Sparta nie posiadała właściwie żadnych kolonii. Natomiast problem z nadmiernym przyrostem demograficznym rozwiązywano poprzez selekcję nowonarodzonych chłopców.
Spartiaci utrzymywali się z pracy helotów, sami nie mogli zajmować się rzemiosłem i handlem. Ponieważ najbardziej cenione były idee militaryzmu, nie doszło w Sparcie do powstania kultury, która na pierwszym miejscu stawiałaby sztukę bądź samo piękno. To spowodowało, że nie wykształciło się poczucie więzi z innymi państwami.
Dużą wagę przywiązywano do odpowiedniego wychowania młodzieży, która miała w przyszłości wyrosnąć na porządnych obywateli, którzy byliby skorzy do walki w obronie ojczyzny. Spartiata od urodzenia do śmierci podporządkowany był państwu. Kiedy tylko na świat przyszedł chłopiec, zbierali się geronci, którzy na podstawie oględzin niemowlęcia, podejmowali decyzję czy jest ono dostatecznie silne by w nie zainwestować i wychować. W wypadku, gdy orzekali, że dziecko jest słabe, to skazywano je na śmierć w górach. Chłopcy znajdowali się pod opieką matki do momentu ukończenia 7 lat. Wtedy szli do szkoły, gdzie poddawano ich surowemu wychowania, które było wstępnym krokiem do uczynienia z nich przyszłych wojowników. Młodzieńcy trafiali pod opiekę państwa. Wymagano od nich przyswojenia wojskowej dyscypliny oraz kształtowania swojej fizycznej siły. Nad edukacją chłopców do momentu ukończenia przez nich 20 lat, czuwał państwowy wychowawca. Podopieczni brali udział we wspólnych zabawach, natomiast mieszkali w rodzinnym domu. Dopiero w wieku 12 lat musieli opuścić dom i przez kolejnych 18 lat żyć i mieszkać w koszarach, gdzie ćwiczyli swój umysł i ciało. Od chłopców wymagano całkowitego posłuszeństwa, skromnego odzienia oraz spożywania niewielkiej ilości pokarmów. W koszarach panowały bardzo ciężkie warunki. Młodzieńcy musieli spać na łóżkach wykonanych z trzciny oraz poddawani byli różnym próbom wytrzymałościowym. Jedną z nich była dokonywana przed ołtarzem bogini Artemidy chłosta, którą należało przejść bez wydania żadnego jęku. Większość czasu wypełniały chłopcom ćwiczenia fizyczne, rzucanie oszczepem i szermierka. Uczono ich także udzielania zwięzłych i lakonicznych wypowiedzi, a także kłamstwa i sposobów na kradzież, które miały być przydatne w kryzysowej sytuacji. Mężczyźni mieszkali razem w obozie do momentu ukończenia 30 lat. Dopiero w tym wieku mogli wstąpić w związek małżeński. Natomiast do ukończenia 60 roku życia Spartiaci musieli razem jadać posiłki.
Co ciekawe, również kobiety były poddawane temu surowemu wychowaniu, by w przyszłości rodzić silne i zdrowe niemowlęta. Uczestniczyły więc w różnych zawodach i dbały o swoją kondycję fizyczną. Uczono ich także tego jak dobrze prowadzić gospodarstwo domowe i jak prowadzić handlowe interesy.
Podsumowując, można stwierdzić, że ustrój Sparty był jedyny w swoim rodzaju. Za cenę równości wewnątrz grupy zapłacili całkowitą militaryzacją życia i zniesieniem odmienności.
Najbardziej znaczącym wydarzeniem w dziejach Sparty była wygrana wojna z Atenami (wojna peloponeska 431-404r. p.n.e.). Sparta została jednak pokonana w 371r. p.n.e. w trakcie wojny ze związkiem Beockim, co znacznie osłabiło jej pozycję polityczną.
Mieszkańcy Sparty za cenę sprawnego funkcjonowania polis zapłacili izolacją swego miasta-państwa. Nie mogli oni przekraczać granic państwa, ograniczono liczbę ich wycieczek, a obcokrajowców uważali za szkodliwych wrogów. Funkcjonowanie ustroju Sparty doprowadziło także do tego, że nie wykształciła się tak wspaniała kultura, jaka powstała w innych częściach starożytnego świata.
