Architektura:

Początki budowy greckich świątyń nie są zbyt dobrze znane. Wtedy prawdopodobnie popularny był rodzaj domu (megaronu), składający się z przedsionka i portyku na kolumnach, zaś elementy takiej budowli były wykonane z drzewa. Później Grecy udoskonalili i przerobili te domy. Na skutek tych zmian powstała świątynia z dwuspadowym dachem. Wykonana była z drewna a następnie oblepiona gliną. Należy też wspomnieć, że grecka świątynia z reguły była budowlą kolumnową.

Wieńczył ją niezbyt wysoki dach, który tworzył na przedzie oraz tyle świątyni trójkątne przyczółki. Początkowo do 3 wieku p.n.e. konstrukcje te były z drewna. Preferowano trzy architektoniczne porządki:

1) porządek dorycki (obszar Grecji właściwej)

2) porządek joński (teren kolonii greckich na wybrzeżach małej Azji)

3) porządek koryncki (styl najpóźniejszy)

Porządek dorycki:

Według tego stylu świątynia umieszczona jest na podwyższeniu trzystopniowym. Kolumny nie posiadają baz. Trzony kolumn składają się z bębnów i są żłobkowane, zaś w środku delikatnie zgrubiałe. Dorycki kapitel zbudowany jest z poduszki okrągłej oraz płyty ponad nią.

Partenon

Porządek joński:

Kolumna wznosi się na podstawie- stylobacie. Zawiera ona bazę, która składa się z pierścieni, wałków oraz zagłębień. Trzon tejże kolumny jest bardzo głęboko kanelowany. Natomiast na kapitel wchodzą dwie ślimacznice, też zwane wolutami. Kapitel od belkowania oddziela cienka płyta, składa się ona z architrawu, z gładkiego gryzu i gzymsu.

Porządek koryncki:

Praktycznie się nie różni od stylu jońskiego, jedynie poza kapitelem. Jest on zasadniczo inny. Trzon jego otaczają listki akantu, brzegami ponacinane. Spośród tych liści wyrastają łodygi lub nici, które zwinięte są w małe ślimacznice. Kapitel jest bardzo dekoracyjny, żywy.

Owa tajemnica piękna a także oddziaływania greckich porządków znajduje się w prostocie ich konstrukcji, w celowości wszystkich szczegółów, w jasności zastosowanej formy. Greckie świątynie są niejako włączone w istniejący krajobraz, nie zaś dominują nad krajobrazem. Stąd właśnie ta harmonia oraz spokój.

Wybudowana na Sycylii katedra w Syrakuzach, chyba jest jedyną dorycką budowlą, jaka nieprzerwanie od początku 5 wieku po dzień dzisiejszy służy religijnym celom. Także na Akropolu w Atenach mamy przykład budowli w stylu doryckim. Wznosi się tam Partenon, który jest poświęcony bogini mądrości Atenie.

Jest to również przykład budowli w tym porządku, zbudowanej na planie otoczonego kolumnadą Megaronu.

Filozofia:

Ludzie od najdawniejszych już czasów stawiali sobie pytania na temat sensu życia, początku świata, praw rządzących przyrodą itd. Szukali często odpowiedzi w magii, jak również w religijnych ideach. W Grecji, w VI wieku p.n.e. jednak pojawili się myśliciele, jako pierwsi próbowali oni odpowiedzieć na powyższe pytania nie odwołując się do religii, a tylko drogą rozumowania racjonalnego. Takie właśnie dążenie do wyjaśnienia racjonalnego najbardziej istotnych problemów świata oraz ludzkiego życia nazywamy filozofią. Można więc powiedzieć, iż filozofia powstała w VI wieku p.n.e., w Grecji.

Demokryt z Abdery (ok. 460 p.n.e. - po 375 p.n.e.):

Życie: urodził się Demokryt w Abderze, mieście jońskim na południu Tracji, ok. 460 r. p.n.e. Dzięki uzyskanemu spadkowi mógł w młodości odbyć dalekie i liczne podróże. Kiedy powrócił przyłączył się do swojego mistrza, Leukipposa (ur. ok. 480 p.n.e.), przejął od niego atomistyczną doktrynę, którą później sam udoskonalił. Często bywał w Atenach. Dożył lat późnej starości. Umarł około 375 p.n.e. w mieście rodzinnym.

Pisma: pisał on bardzo wiele: starożytność przekazała nam informacje o przeszło 60 tytułach. Do dziś z całego owego zbioru zachowało się jedynie 300 fragmentów, większość których dotyczy etycznych problemów. Dzieła jego były pierwszymi etycznymi traktatami, które powstały w starożytnej Grecji.

Poglądy: znany jest Demokryt głównie jako twórca tzw. atomizmu, chociaż miał poprzednika, był nim jego zapomniany mistrzu, Leukippos. Demokryt żył w tych samych czasach co Sokrates, jednak przez historię został zaliczony do przed sokratejskiej filozofii. Atomistyczna koncepcja zaważyła o tyle na etyce Demokryta, iż nie posiadał on złudzeń odnośnie nieśmiertelności duszy, jaka po śmierci każdego człowieka - podobnie jak wszystko, co się składa z atomów - ulegać miała rozkładowi.

Demokryt twierdził - podobnie zresztą jak Homer - iż w człowieku istnieją dwie władze: intelektualna władza czyli rozum oraz władza odpowiadająca za działanie, określał ją mianem serca. Obie zaś wspólnie należały do ludzkiej duszy. Dla niego ideałem był człowiek, który doszedł do pełnego zespolenia tych obu władz, w ten sposób żeby serce nie występowało przeciwko rozumowi oraz wypełniało jego polecenia. Gwarantować to miało osiągnięcie cnoty, z nią natomiast szczęścia. Taki ideał filozof określał mianem eutymii, znaczy to: posiadanie dobrego serca. Eutymia wydaje się, iż zastępowała u Demokryta pojęcie greckiej eudajmonii (czyli odnoszące się do moralności). Jeżeli ludzkie serce przeciwstawia się jego rozumowi, to wówczas popada w upór, a w konsekwencji na człowieka sprowadza to brak szczęścia i udrękę. Podstawowymi dwiema wadami unieszczęśliwiającymi człowieka, według filozofa, są chciwość oraz zazdrość. Moralna miara dotyczyła zarówno osądu siebie samego, jak również innych. Demokryt był za ścisłym pojmowaniem sprawiedliwości a także za przestrzeganiem bezwzględnym jej nakazów. Jego etyka stała się - w przeciwieństwie do Homera - demokratyczną w swoim wydźwięku, nie zaś arystokratyczną. Dla Demokryta szczęście było gwarancją przyjemności (nie zaś odwrotnie). Przyjemności doznaje nie sama tylko dusza, ale cały człowiek. Szczęściem jest stan zrównoważenia, spokoju a także uwolnienia z lęku. Aby osiągnąć szczęście, powinno się ćwiczyć własny charakter poprzez wypełnianie dobrych uczynków, zrównoważony tryb życia, umiar, zaduma nad własnym postępowaniem, ograniczenie potrzeb. Demokryt z dużą rezerwą się odnosił do cielesnych przyjemności i twierdził, że duchowe przyjemności, do jakich zaliczał między innymi: zdobywanie wiedzy, działalność obywatelską czy prawdziwą przyjaźń są o wiele wyższe od tych cielesnych. Jednak za konieczne uważał zaspokajanie podstawowych potrzeb ciała.

Przekonania Demokryta, które dotyczą życia rodzinnego mają indywidualny rys. Filozof nie uznawał troszczenia się o zostawienie potomka jako obowiązku człowieka (np. jak pitagorejczycy- tzw. pitagorejskie życie), natomiast zalecał wręcz powstrzymywanie się od zbytniego płodzenia ludzi. Twierdził, że o wiele mniejsze ryzyko związane jest z adopcją dziecka aniżeli z prokreacją. Przeciwny był również małżeństwu, które według niego odciąga jednostki bardziej wartościowe od spraw poważniejszych, takich jak na przykład praca dla kraju czy też pogłębianie tajemnic natury. Obserwując zaś zwierzęta doszedł do wniosku, iż rodzice naturalnie się troszczą o potomstwo, a natomiast potomstwo nie przejawia zbyt dużych naturalnych skłonności aby opiekować się rodzicami. Wnosił stąd, iż myślenie ludzkie odnośnie powinności dzieci względem rodziców nie ma naturalnych podstaw.

Oddziaływanie: poglądy filozoficzne Demokryta były bardzo szeroko znane w Grecji, jednak odrzuciło je wielu filozofów. Platon szczególnie ostro je zwalczał, znał on dzieła Demokryta, jednak nigdzie w swych dziełach nie wymienił jego imienia. Jego najważniejszymi spadkobiercami byli epikurejczycy (od Epikura), przejęli oni zarówno atomizm, jak też pewne elementy etyki, jak podział cielesnych potrzeb na konieczne oraz niekonieczne czy też pogląd "spokoju ducha" jako celu ludzkiego życia.

Empedokles (ok. 492 p.n.e. - ok. 432 p.n.e.):

Życie: urodził się Empedokles ok. 492 r. p.n.e., w mieście Akragas (dzisiaj Agrigento) na Sycylii. Wędrował on po licznych miastach tak zwanej Wielkiej Grecji (czyli Sycylii oraz południowej Italii), propagował swoje myśli, nauczał, leczył itp. Był dość zagadkowym człowiekiem: lekarzem, politykiem, poetą, badaczem przyrody, mówcą oraz mistykiem.

Pisma: zostawił po sobie co najmniej dwa poematy: "Oczyszczenia" i "O naturze", dochowały się z nich jedynie fragmenty. Źródła mówią o jeszcze innych pismach, jednak ich istnienie jeszcze w starożytności poddawano w wątpliwość.

Poglądy: Empedokles z historii filozofii znany jest jako ojciec systemu, według którego przeciwstawne dwie siły to jest Miłość oraz Nienawiść, prowadzą z sobą walkę. Natomiast wszystkie żywioły ją podlegają. Miłość łączy, natomiast Nienawiść dzieli, zaś kolejne etapy w istnieniu świata są wyznaczane dzięki przewadze jednej lub drugiej. Obie te siły ważną rolę odgrywają także w moralnych poglądach Empedoklesa: ten, który zaufa Nienawiści a następnie zabije żywą istotę, skazuje wówczas własną duszę na odbycie pokuty w tzw. kole żywotów (wędrówka dusz). Bardzo podobnie uważali pitagorejczycy (pitagorejskie życie), jednak zgodnie z Empedoklesem jedynym jak również głównym przewinieniem, które sprowadza nieszczęścia na ludzką duszę jest zabicie żywej istoty. Empedokles zdecydowanie piętnował jakiekolwiek zabijanie, włączając tu składanie ofiar krwawych, jakie uznał za nie przyjemne bogom, jak również spożywanie zwierzęcych ciał a także liści wawrzynu i bobu. Dusze zbliżające się do wyzwolenia miały przyjmować na ziemi rolę lekarzy, wodzów, poetów i proroków (Empedokles sam się uznawał za takiego).

Ksenofanes z Kolofonu (ok. 570 p.n.e. - po 478 p.n.e.):

Życie: urodził się Ksenofanes w Kolofonie, jońskim mieście, w Azji Mniejszej. Musiał opuścić rodzinne strony prawdopodobnie w skutek podboju jego kraju przez Persów, miało to miejsce około 546 r. p.n.e. Według tradycji uczestniczył on w założeniu Elei, kolonii greckiej na terenie południowej Italii, gdzie znaleźli schronienie uciekinierzy wywodzący się z Azji Mniejszej; właśnie tam osiadł. Miał podobno bardzo długo żyć, nawet może przeszło sto lat.

Pisma: pisał on poematy, pozostało z nich ok. 40 fragmentów. Odnosił się w kilku z nich do filozoficznych problemów.

Poglądy: Najbardziej interesujące i znane fragmenty z dzieł Ksenofanesa dla etyki odnoszą się do koncepcji bóstwa. Ksenofanes w swych pismach krytykuje przedstawianie bogów jako podobnych do człowieka. Twierdził szyderczo, że jeżeli zwierzęta mogłyby malować, to bogów przedstawiałyby na swoje podobieństwo. Zwraca też uwagę na fakt, że mitologia grecka przypisywała bogom takie czyny, jakie przyniosłyby człowiekowi hańbę oraz występuje przeciw temu, co o bogach mówili Homer a także Hezjod. Bóg - jak twierdził Ksenofanesa - jest tylko jeden, wszystko wprawia w ruch dzięki mocy swego umysłu, "cały jest widzeniem, cały jest myśleniem, cały jest słyszeniem". Do końca nie jasne jest, czy Ksenofanes uważał bóstwo za coś bezcielesnego, czy też utożsamiał z kosmosem albo jego pewną częścią. Poglądy Ksenofanesa są prototypem ujęcia filozoficznego najwyższej istoty w przeciwstawieniu zaś do religijnych koncepcji, opierających się na tradycji mitologicznej i przypisującej bóstwom rozmaite indywidualne cechy. Wydaje się, że Ksenofanes był mniej pewny swych spekulacji odnoszących się do prawdziwej natury bóstwa aniżeli krytyki antropomorficznych ujęć.

Oddziaływanie: Ksenofanesa uważa siebie za poprzednika elejskiej szkoły, która poprzez swe spekulacje metafizyczne i logiczne wpłynęła zdecydowanie na rozkwit filozofii a także poziom logicznej kultury.

Pitagoras (ok. 570 p.n.e. - ok. 495 p.n.e.):

Życie: Informacje dotyczące życia Pitagorasa nie są pewne. Urodził się Pitagoras około 572-570 r. p.n.e. na niewielkiej wyspie Samos. Nauczycielem jego miał być rzekomo Ferekydes z Syros, twórca poczytnego dzieła orfickiego o mitologicznej tematyce. Według tradycji Pitagoras odbył w młodości liczne podróże, w ich trakcie miał poznać wiedzę i misteria między innymi Babilonu i Egiptu, nie ma jednak pewności co do tych wydarzeń. Prawdopodobnie zaczął nauczać jeszcze na swej rodzinnej wyspie. Z nie wyjaśnionych do końca przyczyn około 532 r. p.n.e. Pitagoras przeprowadził się do Krotony, położonego na południu Italii miasta, tam założył wpływowy związek mający naukowo-etyczno-polityczny charakter. Przez członków swojego związku był czczony jako osoba o boskim, nadludzkim charakterze: rzekomo pamiętał swoje przeszłe wcielenia oraz umiał przewidzieć przyszłość. Z końcem VI w. p.n.e. pitagorejczycy panowali w Krotonie. Nie są znane okoliczności śmierci filozofa. Prawdopodobnie około 500 r. p.n.e. w mieście wybuchło powstanie przeciw pitagorejczykom, natomiast Pitagoras wyjechał do Metapontu gdzie wkrótce zmarł.

Pisma: w źródłach wspomniane są pisma Pitagorasa, jednak nic nie dotrwało z nich do czasów nam współczesnych. Tradycja przypisuje Pitagorasowi wierszowany "Święty poemat", dzisiaj uznawany za późniejszy twór (najprawdopodobniej z przełomu I w. p.n.e. i I w. n.e.). Pierwotnie w pitagorejskim związku wiedza miała ezoteryczny (tajny) charakter, dlatego też przekazywana była tylko wybrańcom. Prawdopodobnie jednak istniały dzisiaj nieznane pitagorejskie pisma, ponieważ liczni starożytni filozofowie wykazują dużą wiedzę dotyczącą poglądów filozoficznych Pitagorasa oraz jego szkoły.

Poglądy: przypisuje się Pitagorasowi znane z dziedziny geometrii twierdzenie zwane jego imieniem a także odkrycie stosunków liczbowych w muzyce pomiędzy podstawowymi interwałami. Zasłynął w filozofii przede wszystkim z koncepcji liczb będących tworzywem rzeczywistości. Prawdopodobnie on jako pierwszy używał słów "filozof" oraz "filozofia".

Na kształtowanie się jego moralnych koncepcji istotny wpływ miały orfickie wierzenia. Wszak swe etyczno-eschatologiczne poglądy Pitagoras łączył z uprawianą metafizyką oraz badawczym, naukowym stosunkiem do rzeczywistości. Wszystkie moralne poglądy szkoły pitagorejskiej uzyskały nazwę życia pitagorejskiego.

Oddziaływanie: filozoficzne i etyczne koncepcje Pitagorasa oddziaływały długo na różne filozoficzne kierunki oraz nurty. Pierwotny związek po śmierci swego mistrza przetrwał jeszcze prawdopodobnie przez kilkadziesiąt lat. Około połowy V w. p.n.e. jednak anty pitagorejska opozycja z południowej Italii przyczyniła się do jego politycznego upadku a także prawie całkowitego rozpadu. Pozostałe pitagorejskie wspólnoty starały się zachować nauki mistrza, jednak różniły się pomiędzy sobą zainteresowaniami oraz poglądami filozoficznymi; pitagoreizm ostatecznie zaniknął z końcem IV w. p.n.e. Niektóre wątki pitagorejskiej filozofii przetrwały jeszcze w poglądach Empedoklesa a także Platona. Wraz ze schyłkiem starożytności miało miejsce odrodzenie tych koncepcji pod postacią neopitagoreizmu. Pitagoras założył naukowo-etyczno-polityczną wspólnotę, w której obowiązywały dosyć specyficzne zasady postępowania oraz przepisy moralne. Niektóre z owych przepisów miały organizacyjny charakter: regulowały sposób w jaki związek ma funkcjonować. Podczas życia Pitagoras sam egzaminował swych adeptów, którzy chcieli się przyjąć do związku, zwracał uwagę zwłaszcza na ich fizyczne, umysłowe oraz charakterologiczne cechy. Następnie odbywał się trzyletni próbny okres, kandydat nadal był bardzo pilnie obserwowany głównie pod względem wytrwałości przy zdobywaniu wiedzy a także obojętności na zaszczyty i sławę. Później odbywał się tzw. "okres milczenia", trwający pięć lat, poprzedzał on wtajemniczenie. Przez ten czas adepci mogli tylko nocą słuchać Pitagorasa a widzieć go jedynie okrytego welonem, oddawali także do wyłącznej dyspozycji związku cały swój majątek. Dopiero gdy kandydat pozytywnie przeszedł te wszystkie próby mogło dojść do wtajemniczenia a następnie przyjęcia w szeregi związku. Tylko niewielka część członków w pełni poznawała całą naukę, pozostałym udostępniano tylko uogólnienia w dogmatycznej postaci. Zabronione było zdradzanie nauk uzyskanych w związku postronnym osobom; starożytne źródła donoszą nawet o wyrzuceniu ze związku na wypadek zdrady związkowych tajemnic.

Obowiązywał w związku styl życia, który wiązał się z wieloma ograniczeniami. Dużo z tych zasad wypływało z koncepcji Pitagorasa na temat wędrówki dusz: właściwe życie mogło wyciągnąć duszę z tego koła wcieleń. Takiego typu przekonania były obce greckiej umysłowości, dlatego też często wywoływały drwiny (na przykład anegdoty na temat Pitagorasa). Jeżeli dusza ludzka może się znaleźć również w jakimś innym ciele, w związku z tym wszystkie żywe istoty są pokrewne sobie. Z tego brał się zakaz zabijania żywych istot, obejmował on także zakaz nieuzasadnionego niszczenia roślin. Do końca nie jest jasnym, czy pitagorejczycy to byli wegetarianie, czy może dopuszczali zjadanie mięsa ale pochodzącego z wyznaczonych w tym celu zwierząt. Najbardziej komentowanym oraz najdziwaczniejszym pokarmowym ograniczeniem pitagorejczyków stał się zakaz zjadania bobu, a nawet deptania tejże rośliny. Inne jeszcze poglądy wynikały z przekonania o wędrówce dusz, takie jak: zakaz noszenia ubrań szytych ze zwierzęcych skór, składania ofiar krwawych oraz wróżenia z trzewi ofiarnych zwierząt. Wędrówka dusz miała także służyć do uzasadnienia wszechobecnego na ziemi cierpienia: jeżeli cierpiał dobry człowiek, mogła to być pokuta za popełnione we wcześniejszym wcieleniu winy (teodycea).

Pitagorejczycy przestrzegali wielu innych jeszcze zaleceń. Na przykład ograniczenia dotyczyły płciowości: uznawano jedynie stosunki pomiędzy małżonkami (możliwe, że jak mówią niektóre źródła najbardziej wtajemniczeni zmuszeni byli przestrzegać celibatu), głoszono znacznie posuniętą wstrzemięźliwość, nie oddawanie się rozpuście oraz cielesnej namiętności. Nakazywano czcić wszystko, co boskie, mieć w poszanowaniu prawo oraz rodziców, zatroszczyć się o urodzenie zdrowego potomstwa a następnie nim się opiekować (nakazy te były religijnie uzasadnione: powinno się po sobie pozostawić kolejnych czcicieli bóstwa). Również zalecano umiar we wszystkim, pracę nad własną osobą, kontrolowanie swoich poczynań przez rozum. Pitagorejczycy wieczorem mieli robić tak jakby "rachunek sumienia" i rozważać, jakie popełnili pozytywne, a jakie negatywne uczynki w danym dniu. W odróżnieniu do orfików, jacy pogardzali ciałem, pitagorejczycy zalecali dbać o własne zdrowie. Wielu atletów należało do pitagorejskiej szkoły, a skończyło ją wielu lekarzy. Również kobiety przyjmowano do związku. Żona Pitagorasa Teano odgrywała tam bardzo istotną rolę.

Teatr.

Grecki teatr narodził się z religijnych przedstawień ku czci boga Dionizosa, organizowane one były podczas świąt tak zwanych Dionizji. Początkowo w trakcie Dionizji grał chór satyrów, któremu przewodniczył koryfeusza, intonował on pieśń, jaką następnie śpiewacy. Koryfeusz z czasem się wyodrębnił i prowadził z chórem dialog, pełniąc tym samym rolę aktora. W miastach, w miesiącu marcu organizowane były wielkie Dionizje. Z nich to właśnie powstała tragedia. Natomiast we wrześniu odbywały się małe Dionizje, miały one miejsce na wsiach, dały początek komedii. Sztuki były prezentowane w postaci agony, czyli zawodów przedstawień. Współzawodniczyli ze sobą przeważnie trzej dramatopisarze. Każdy miał tylko jeden dzień aby przedstawić swoją tetralogię, czyli zestaw czterech dramatów, wchodziły w jego skład trzy tragedie oraz jedna komedia.

Poszczególni greccy dramatopisarze nie dość, że pisali sztuki, to jeszcze mieli poważne zasługi dla rozwoju formy tych przedstawień. I tak w VI w. p.n.e. Tespis wprowadził pierwszego aktora oraz zbudował skene. Na przełomie VI i V w. p.n.e. Ajschylos wprowadził drugiego aktora, również zastosował prolog, opowiadania i opisy. Zaś Sofokles w V w. p.n.e. wprowadził trzeciego aktora, powiększył liczbę chóru ale równocześnie zmniejszył rolę chóru w całej akcji na korzyść przodownika chóru. On też zerwał ze związkiem tematycznym kolejnych części tetralogii. Eurypides także w V w. p.n.e. zastosował monolog, który przedstawiał przeżycia psychiczne bohatera, jak również wprowadził kobiece postaci.

Zwykle sztuki greckie wystawiane były na wolnym powietrzu. Teatr złożony był z paru części. Theatron to półkoliste miejsce, w którym zasiadali widzowie. Rzędy widowni umieszczone były coraz wyżej jeden nad drugim. W środku teatru mieścił się plac w kształcie koła zwany orchestra, występował na nim chór. Po bokach orchestry były umieszczone wejścia dla wspomnianego chóru tak zwane parodos. Przed orchestrą stał proskenion, było to podłużne podwyższenie, występowali na nim aktorzy. Za tymże proskenion znajdowało się skene czyli budynek, zasłaniający kulisy i pełniący rolę scenografii.

"Antygona" Sofoklesa (496-406 p.n.e.).

Antygona to przykład tragedii czyli starożytnego dramatycznego gatunku. Sofokles napisał przeszło 120 dramatów, do czasów nam współczesnych zachowało się z nich w całości 7 tragedii, wśród nich te oparte na podstawie mitologii: Antygona, Elektra, Król Edyp. Antygona wystawiona została około 442 r. p.n.e.

Sofokles zaczerpnął treść dzieła z mitologii, z tak zwanych mitów tebańskich. Tytułowa Antygona była to córka Edypa, starożytnego króla Teb. Brat jej Polinejkes przeszedł na stronę wrogów Teb, aby tym samym przejąć władzę. Drugi zaś brat, Eteokles, powadził obronę miasta. Niestety obaj ponieśli śmierć walcząc przeciwko sobie. Nowy król Teb Kreon, rozkazał z honorami pochować Eteoklesa, natomiast ciało Polinejkesa, uznanego za zdrajcę, pozostawić na pożarcie ptakom. Antygona jednak nie przestrzegała zakazu i pogrzebała ciało brata. Za swój czyn została skazana na śmierci przez zamurowanie. Jednak Kreon po pewnym namyśle zmienił karę. Było już za późno. Antygona do tego czasu zdążyła popełnić samobójstwo. Również Hajmon popełnił samobójstwo, był to syn Kreona a narzeczony Antygony, a także Eurydyka, żona króla Teb.

Antygona bardzo dobrze przedstawia istotę tragizmu antycznego. Nieszczęścia jakie spotykają bohaterów to nie jest kara za złe uczynki, wynikają one z przeznaczenia, fatum, które nad nimi ciąży. Wszystkie okoliczności wpływaj na splot tych nieszczęśliwych wypadków, które tworzą sytuację właściwie bez wyjścia. Tragiczny bohater pozbawiony jest możliwości wyboru właściwego rozwiązania. Wszystkie jego działania muszą prowadzić do klęski. Jeżeli Antygona pochowa swojego brata to wyda na siebie karę na śmierć, ponieważ złamie zakaz jaki wydał Kreon. Jeśli go zaś nie pochowa, to się sprzeniewierzy dawnym obyczajom oraz nakazom bogów, którzy zalecają grzebanie zmarłych. Zaistniały konflikt pomiędzy bohaterami jest zderzeniem się równorzędnych racji. Król Kreon reprezentuje dobro państwa, społeczny ład, rozum, jakie nakazują karanie wszystkich zdrajców. Nie może podarować Antygonie wyroku, ponieważ obawia się stracić autorytet wśród swoich poddanych. Jednak popełnia grzech hybris, bo działaniami jego kieruje zuchwałość oraz duma. Antygona zaś kieruje się wiernością nakazowi aby grzebać zmarłych a także miłością do swego brata. Bohaterowie są pozbawieni wolności w swych działaniach, bowiem nad nimi ciąży fatum, to znaczy przeznaczenie. Przedstawiciela rodu, z jakiego pochodzili Edyp, Antygona oraz jej bracia, przeklęci zostali przez bogów. Dlatego losy bohaterów musiały być tragiczne. Nie mogli oni uciec od swego fatalnego przeznaczenia.

Rzeźba.

Artystyczna twórczość Greków rozwijała się od XI do I w. p.n.e. na Półwyspie Bałkańskim, w Azji Mniejszej, wyspach Morza Egejskiego, w południowej Italii, na Sycylii, na wybrzeżach Morza Czarnego i Morza Śródziemnego. Wcześniej rozwijała się tutaj mykeńska sztuka (kultura helladzka), w okresie archaicznym (XI - VI w.), głównymi jej zabytkami były: niewielkie figurki zrobione z terakoty, kości słoniowej i brązu, zaś od VII w. bardzo silnie rozwijała się rzeźba. Klasyczny okres (V-IV w.) charakteryzuje się umiarem, harmonią, logiką i jednością kompozycji. Zaczęły powstawać wolno stojące rzeźby ukazujące ruch (np. Dyskobol Myrona), rzeźby w brązie (jak Auriga delficki) a także w kamieniu. Ateny w 2 połowie V w. pod władzą Peryklesa były przodującym ośrodkiem sztuki. Działali tam najwybitniejsi rzeźbiarze (jak Fidiasz, Alkamenes z Lemnos). Dokonano wówczas syntezy architektonicznych porządków: doryckiego oraz jońskiego. Wtedy też pojawiła się koryncka kolumna. Poliktet utworzył kanon ludzkiej postaci (Doryforos). Z końcem V w. powstał tzw. styl mokrych szat (np. Nike Pajoniosa z Mende czy Nike zawiązująca sandał). Pojawiły się w rzeźbie nowe tematy jak akty kobiece. Do największych mistrzów tego okresu zaliczamy: Kefisodotosa, Praksytelesa, Skopasa, Leocharesa, Bryaksisa z Karii, Lizypa, tworzyli oni zgodnie z nowym kanonem proporcji ( jak Apoksyomenos). W czasie hellenizmu (323-30 r. p.n.e.) sztuka grecka (zwana teraz hellenistyczną) była bardzo różnorodna pod względem tematycznym jak i formalnym, bardziej uniwersalna i laicka. W rzeźbach panowała ekspresja i realizm. Zostały stworzone wtedy między innymi takie dzieła: Ołtarz Pergameński, grupa Laokoona, Nike z Samotraki. Natomiast okres rzymski, jaki przypadał na I-IV w. cechowała sztuka coraz częściej anonimowa i o mniejszej oryginalności. Jej wpływom wcześniej m.in. uległa sztuka rzymska i etruska. W niektórych okresach determinowała ona styl w sztuce perskiej oraz egipskiej, dziedzictwo jej przejęła sztuka koptyjska i bizantyńska. Natomiast w nowożytnych czasach była ona jedną z głównych teorii klasycyzmu.

FIDIASZ (ok. 490 p.n.e. - po 432 p.n.e.), to największy grecki rzeźbiarz okresu klasycznego. Był synem obywatela Aten, Charmidesa, uczniem Angeladasa. Początkowo działał w Platejach, Tebach, Delfach, później pracował w Atenach, gdzie był artystycznym doradcą Peryklesa. Objął niezwykłe jak dla artysty stanowisko bliskiego przyjaciela stratega ateńskiego.

W latach 447-432 p.n.e. zarządzał całością prac podczas przebudowy Akropolu w Atenach. Wrogowie Peryklesa, nie potrafiąc się zemścić na strategu, zorganizowali spisek przeciw jego przyjacielowi, Fidiaszowi. Fidiasza został oskarżony o sprzeniewierzenie publicznego mienia (chodziło o złoto i kości słoniowe, jakich użyto przy budowie posągu Ateny) oraz o bluźnierstwo (umieszczenie portretów Fidiasza a także Peryklesa na tarczy bogini Ateny). Za te czyny Fidiasz skazany został na wygnanie, wówczas wyjechał do Olimpii, tam kontynuował swoją artystyczną działalność.

Doniosłość Fidiaszowej twórczości polegała nie tyle na oryginalności jego dzieł, co na doskonałej monumentalnej kompozycji rzeźby (monumentalizm), która świetnie oddawała majestat bóstw olimpijskich. Fidiasz łączył w swych dziełach różne rzeźbiarskie dyscypliny: złotnictwo, snycerstwo, obrabianie kości słoniowej. Potrafił również umiejętnie kierować całym zespołem artystów (np. fryz z panatenajską procesją). Dzieła jego są nam znane głównie z późnych (zwłaszcza rzymskich) kopii oraz zmniejszonych replik a także z opisów.

LIZYP (IV w. p.n.e.), to jeden z wybitnych greckich rzeźbiarzy. Pochodził on z Sykionu, był portrecistą na dworze Aleksandra III Wielkiego. Jako pierwszy zastosował wysmuklony kanon ludzkiego ciała (Apoksyomenos). Jego twórczość znana nam jest z kopii (między innymi Herakles Farnese czy Odpoczywający Hermes), wywarła znaczny wpływ na hellenistyczną sztukę.

SKOPAS (IV w. p.n.e.), grecki architekt i rzeźbiarz z Paros. Inicjator patetycznego stylu w rzeźbie. Specjalizował się w oddawaniu mocnych psychicznych przeżyć: Szalejąca Menada, Meleager. Był również współtwórcą rzeźbiarskiej dekoracji Mauzoleum w Halikarnasie a twórcą między innymi świątyni Ateny na Peloponezie, w Tegei.

PRAKSYTELES (IV w. p.n.e.), jeden z wybitnych greckich rzeźbiarzy, Ateńczyk. W marmurze tworzył posągi bóstw młodzieńczych, charakteryzował je miękki modelunek, typowa dla niego esowata linia przedstawianego ciała. Między innymi jego dzieło to Hermes z małym Dionizosem. Był prekursorem aktów kobiecych (np. Afrodyta Knidyjska ok. 360 p.n.e.).

ALKAMENES Z LEMNOS (V w. p.n.e.), wybitny grecki rzeźbiarz. Tworzył w drugiej połowie V w. przede wszystkim w Atenach. Był rywalem ale też uczniem Fidiasza. Stworzył dzieła o religijnej tematyce w różnych technikach i materiałach, na przykład Hermes Propylajos, Afrodyta w ogrodach czy też Prokne z Itysem (jedyne najprawdopodobniej dzieło Alkamenesa jakie zachowało się w oryginale).

MYRON (V w. p.n.e.), grecki rzeźbiarz. Przedstawiciel surowego stylu, doskonale oddawał postać w ruchu. Twórczość jego znamy głównie z kopii, między innymi Atena z Marsjaszem, Dyskobol (jego nowożytną kopię w brązie możemy oglądać w Warszawie w Muzeum Narodowym).

Najsłynniejsze rzeźby i posągi greckie:

POSĄG ZEUSA OLIMPIJSKIEGO to kultowy posąg Zeusa (13 m wysokości), został wykonany ok. 435-430 p.n.e. przez Fidiasza dla świątyni znajdującej się w Olimpii, współpracował z nim malarz Panajnos a także toreuta (toreutyka) Kolotes, zaliczany jest do tzw. siedmiu cudów świata. Posąg przedstawiał siedzącego na swym tronie boga ubranego w płaszcz a na głowie mającego oliwny wieniec, w lewej ręce trzymał złote berło, a w prawej posążek Nike. Opisywany posąg przebywał w Olimpii do roku 426 n.e., gdy spłonął w czasie pożaru świątyni. Istnieje też inna wersja, która mówi o tym, że nieco wcześniej został wywieziony do Konstantynopola, do cesarskiego pałacu, gdzie w 475 roku spłonął. O tym jak wyglądał posąg Zeusa Olimpijskiego dowiadujemy się z literackich opisów oraz z wizerunków na monetach pochodzących z Elidy (I-II w.).

KOLOS RODYJSKI był to ogromny posąg Heliosa (wysokości ok. 32 metrów, ważył ok. 70 ton) znajdujący się na greckiej wyspie Rodos, stworzył go Charea z Lindos. Powstał z brązu 292-280 p.n.e. Umieszczono go przy wejściu do portu w celu upamiętnienia zwycięstwa jakie odnieśli Seleukos i Nikator nad Demetriuszem Poliorketesem (w 304 r. p.n.e.). Kolos został zniszczony w trakcie trzęsienia ziemi, w 224 r. p.n.e. Był zaliczany w starożytności do siedmiu cudów świata.

DYSKOBOL inaczej "atleta rzucający dyskiem", był to częsty motyw w greckiej sztuce, na przykład słynny posąg z brązu dłuta Myrona (ok. 450 p.n.e.).

WENUS Z MILO to najsławniejszy posąg grecki przedstawiający Afrodytę (wykonany w marmurze, wysokości 2,04 m), stworzył go nieznany artysta (ok. 150? p.n.e. - ok. 90? p.n.e.), został znaleziony w 1820 roku na wyspie Milos.

NIKE Z SAMOTRAKI to posąg marmurowy przedstawiający boginię Nike (wysokości 2,45 m), umieszczony był na dziobie pewnego okrętu. Ufundowali go Rodyjczycy z okazji morskiego zwycięstwa jakie odnieśli w 190 p.n.e. nad Antiochem III Wielkim. Został odkryty w 1863 r. na Samotrace.

APOLLO BELWEDERSKI to marmurowy posąg idącego Apollina w chlamidzie.

GRUPA LAOKOONA jedna z najbardziej słynnych greckich rzeźb, przedstawiająca ona agonię Laokoona oraz jego dwóch synów, których ściskały węże morskie. Wyrzeźbili go rodyjscy rzeźbiarze (ok. 150 albo 50 rok p.n.e.) -Agesandro, Polidoros i Atenodoros. Znaleziono go w 1506 r. w Rzymie.

Bogowie greccy.

Dzeus

Imię najwyższego greckiego boga spokrewnione jest z łacińskim Jupiterem. Dzeus był to brat Posejdona oraz Hadesa. On to właśnie zsyłał deszcz, śnieg oraz błyskawice. Mówiono, iż gdyby zrobić ze złota linę a następnie przyłączyć do niej istniejących bogów jak też boginie, to oni wszyscy nie daliby rady ściągnąć Dzeusa, a to właśnie ów największy z bogów wciągnąłby wszystkich pozostałych. W taki sposób on sam o sobie mówił. Jednak nie wierzył temu bóg wojny Ares. Przypomniał wtedy o spisku, jaki przeciw Dzeusowi wykonali Hera, Posejdon i Atena. Wówczas tak mocno go związali, iż nie potrafił się ruszyć. Uratowała go jednak morska boginka, Tedyta. Z Tartaru sprowadziła ona sturękiego Briareusa a on uwolnił tego pana niebios. Był Dzeus wyjątkowo nerwowy a kiedy się zdenerwował, miotał bogami po komnatach swego pałacu. Podczas, gdy Grecy jeszcze byli barbarzyńcami, w bogu rzucającym piorunami cenili sobie siłę oraz moc niszczenia. Później dopiero przydawali mu nieco lepsze cechy umysłu i serca. Dzeus otacza opieką wszelką ludzką pracę. Waży on losy ludzi na złotych szalkach następnie według wskazań tej wagi zsyła na ludzi dobro lub zło, dolę albo niedolę. W każdej ludzkiej osadzie nazywano Dzeusa Herkejos czyli patron zagrody.

Kiedyś chciał sprawdzić, jak ludzie przestrzegają świętych praw wydanych przez niego. W tym celu zszedł na ziemię razem z Hermesem. Gdy słońce zachodziło weszli do pewnego miasta i zaczęli tam szukać miejsca aby przenocować. Jednak nikt ich nie chciał wpuścić. W końcu zapukali do niewielkiej chatki. Żyło w niej dwoje staruszków: Baucis i Filemon. Zaprosili oni wędrowców do swego domku, rozpalili ogień a następnie ugotowali dla wszystkich jarzyn. Po posiłku pościelili nieznajomym łóżka jak mogli najwygodniej. Jednak staruszkowie widzieli, że przybywa jedzenia, zaś skromne naczynia przemieniają się na ich oczach w złote. Poznali po tym bogów i wtedy Filemon zamierzał zabić jedyną gęś na ofiarę, która była chora, Dzeus jednak powstrzymał go. Rano wszyscy razem wyszli na wzgórze a wtedy ubodzy staruszkowie zobaczyli zamiast swej chatki, piękną świątynię. Bogowie za karę zatopili całe miasto wodą pochodzącą z tamtejszego jeziora, zaś mieszkańców zamienili w żaby. Natomiast Filemon i Baucis jeszcze długo żyli, pełnili służbę w powstałej świątyni. Na koniec wrośli oni w ziemię przemieniając się w drzewa złączone swymi pniami. Stało się tak aby się spełniła ich ostatnia prośba: umrzeć wspólnie, lecz na siebie nie patrząc.

Świątynie Dzeusa stały we wszystkich dużych miastach. Największymi jednak miejscami kultu stały się Dodona oraz Olimpia. W Olimpii właśnie budowano wiele świątyń i budowli, które przeznaczone były na mieszkania dla kapłanów, miejsca ćwiczeń dla zawodników, magazyny kosztownych podarunków. Raz na cztery lata miały miejsce igrzyska, od 776 r. p.n.e. do 393 r. n.e., w tym to roku cesarz Teodozjusz zakazał organizowania igrzysk. Następca Teodozjusza trzydzieści lat potem rozkazał spalić świątynię boga Dzeusa a Olimpię zamienić w rumowisko. Do dziś tak właśnie to miejsce wygląda.

Olimpia to nie było miasto, a jedynie zbiorowisko wielu świątyń, mieszkali w niej wyłącznie kapłani. Jej ożywienie następowało co 4 lata, na jedynie kilka dni, kiedy to odbywały się tam igrzyska. Przez ten czas na obszarze całej Grecji ogłaszano "pokój boży". Jako nagrodę podczas igrzysk wręczano wieńce oliwne. Zawodnik ozdobiony taką nagrodą powracał do swego miasta jako triumfator. Wszędzie budowano mu posągi, pisano o nim hymny, był on utrzymywany przez państwo.

W olimpijskiej świątyni stał wielki posąg Dzeusa, wyrzeźbiony przez Fidiasza (należący do siedmiu cudów świata). Ukazywał on boga siedzącego na złotym tronie, który sięgał głową sufitu, barki zaś rozpościerał na szerokość całej nawy. Pewien rzymski cesarz rozkazał przenieść ów posąg do Konstantynopola, tam spłonął on podczas pożaru.

Atena

Kiedyś bolała Dzeusa głowa. Wezwał do siebie Hefajstosa, najlepszego z kowali pośród bogów. Rozkazał mu, żeby rozłupał toporem jego czaszkę. Ledwie Hefajstos uderzył a z głowy boga Dzeusa wyskoczyła piękna bogini cała w zbroi. Takim sposobem na świat przyszła Atena, będąca bóstwem mądrości. Dzeus kochał ją najmocniej ze swych dzieci, zawsze cenił jej zdanie oraz pozwolił używać przez nią piorunów. Atena nie miała czasu myśleć o miłości oraz małżeństwie. Zajmowała się wieloma sprawami. Filozofowie i uczeni mieli w jej osobie swą patronkę. Jednak nienawidzili zamiłowania jej do wojny, ale Atena nosiła na sobie zbroję tylko po to, żeby bronić właściwej sprawy. Układała nowe prawa obowiązujące kapłanów, znajdowały się w nich założenia o poprawnym życiu.

Atena wyszywała najpiękniej z pośród wszystkich bogiń Olimpu, dlatego też przyznano jej pierwszeństwo w wyszywaniu. Natomiast na ziemi pewna księżniczka imieniem Arachne zawarła z boginią zakład oto, że to ona piękniej wyszywa. Kiedy rozpoczęły się zawody księżniczka cudnie wyszywała. Atena zaś, nie potrafiąc wyszyć ładniej potargała ze złości przeciwniczce całą tkaninę. Księżniczka z rozpaczy się powiesiła. Wtedy dopiero bogini zobaczyła jak zaślepiła ją złość. Przywróciła życie Arachne a później zmieniła ją w pająka, prządł on teraz najpiękniejsze wzory.

Atena bardzo kochała a także otaczała swą opieką miasto Ateny, nazwane tak od jej imienia. Budowano w nim dla niej przepiękne świątynie. Podczas żniw Ateńczycy obchodzili święto zwane Panatenaje. Początkowo było to chłopskie święto, jednak w VI w. p.n.e. król Pizystrat zrobił z niego znaczącą uroczystość, jaka odbywała się raz na cztery lata. W tym też czasie odbywały się zapasy atletów, wyścigi wozów i różne koncerty. Po ukończonych zawodach tańczono pirryjski taniec, mówiono o nim, że jako pierwsza tańczyła go bogini Atena gdy zwyciężyła nad gigantami. Na zakończenie urządzany był bieg z zapalonymi pochodniami. Do późnej nocy ulice rozbrzmiewały śpiewem.

W Atenach nadawano swej ukochanej bogini różne przydomki jak:

Ergane - Pracowita

Promachos - Pani Zastępów

Polias - Patronka miast

Pallas - Panna

Ostatni z wymienionych objaśnił geograf grecki, Strabon mówiąc tymi słowami: "urodziwą i świetnego rodu pannę zowie się u Hellenów: Pallas". Ona sama lubiła najbardziej ze wszystkich przydomek Partenos czyli Dziewica.

Zbudowano w Atenach dla bogini świątynię Partenon (nazwa pochodzi od przydomka). Znajdował się tam wspaniały posąg ze złota tak samo kosztowny jak posąg Dzeus w Olimpii. Piękna rzeźba przedstawiała boginię mądrości, lewą rękę opierała ona o tarczę, zaś w prawej ręce trzymała boginię zwycięstwa, skrzydlatą Nike. Ptakiem, który był poświęcony Atenie była sowa, aż do dzisiejszych czasów symbol mądrości i wiedzy.

Afrodyta

Afrodyta niestety nie miała rodziców. Jednak nie uważała siebie za biedną sierotkę. Kiedyś pewnego ranka wyszła z morskiej piany. Prawdopodobnie oczekiwano na nią, gdyż powitały ją Uśmiechy, Wdzięki, Igraszki a także inne wesołe bóstwa. Służące wytarły Afrodytę, następnie ją ubrały, uczesały, później zaś sprowadziły wózek, zaprzęgły gołąbki. Tym sposobem dotarła na Olimp. Zjawienie się Afrodyty wywołało zaskoczenie w pałacu. Zazdrosne o nią Hera oraz Atena zastanawiały się w jaki sposób pozbyć się tej przybłędy. Jednak niczego jej nie mogły zrobić, bo szybko podbiła wszystkich swoim wdziękiem. Później stała się grecką boginią miłości, wcześniej jednak sama zakochała się a także poznała wszystkie rodzaje uczuć i cierpień. Jej wybrańcem był Adonis, przepiękny myśliwy. Bogini wstawała o poranku każdego dnia, aby towarzyszyć swemu Adonisowi. Kiedyś myśliwego mocno poszarpał dzik. Niestety Afrodyta przybyła zbyt późno. Poszła po tym co się stało do Dzeusa i błagała go, żeby wyprowadził duszę jej kochanka z podziemnego królestwa. W końcu przez pół roku spędzał Adonis czas na ziemi, zaś drugie pół przebywał w Hadesie. Bogini Afrodyta bardzo chętnie przebywała na Cyprze, tam właśnie wydarzył się niejaki cud w pałacu króla Pigmaliona. Pigmalion bardziej niż rządzić krajem wolał rzeźbić. Pewnego razu postanowił wcielić swe marzenia w kamieniu. Wykonał przepiękną rzeźbę kobiety a następnie zakochał się w niej. Jednak bardzo cierpiał gdyż marmur nie był w stanie przemówić do niego, ani nawet się uśmiechnąć. W pewnym dniu, gdy był zatopiony w ogromnej rozpaczy nagle poczuł, jak ktoś go dotyka ręką. Kiedy się odwrócił, zobaczył, iż to był jego posąg, zmieniony przez boginię Afrodytę w żywą piękną kobietę. Król dał jej imię Galatea oraz uczynił ją królową. Urodziła mu ona później syna, którego nazywali Pafos. On to w przyszłości stworzył miasto a następnie zbudował na jego terenie świątynię bogini Afrodyty.

Ukazywano Afrodytę na posągach w sukni aż do kostek, trzymającą w ręce owoc albo kwiat. Przy jej stopach siedziały gołębie. Jeden z najpiękniejszych posągów wyrzeźbił w IV w. p.n.e. Praksyteles. Na pompejańskich freskach widać ją jak łowi na wędkę ryby lub płynie po morzu w muszli.

Hefajstos

Hefajstos był on najpracowitszym ze wszystkich bogów. Rzadko widać go było u Dzeusa podczas wystawnych przyjęć. Przyzwyczajono się uważać go za samotnika. Pracował on w kuźni na wyspie Lemnos albo też w środku wulkanu Etna, pomiędzy cyklopami. Hefajstos pracował przez całą dobę, w dzień i nocy, tak jakby nie musiał odpoczywać. Wykuwał pioruny dla swego ojca (Dzeusa), naprawiał rydwan Słońca, czasami zrobił miecz, zbroję lub tarczę. Kiedy ma trochę więcej czasu robi berło dla jakiegoś ziemskiego króla lub biżuterię dla jakiejś bogini.

Wszystkie jego dzieła były bardzo misternie wykonane. Pewnego dnia do bram na Olimpie przyszli dwaj cyklopi i przynieśli dar od swojego pana dla Hery. Królowa nieba kazała wnieść krzesło do pokoju, a gdy tylko usiadła na nim oplątały ją potworne kleszcze. Nie wiadomo co stało by się, jeżeliby nie wezwano tego złośliwego mechanika.

Bóg Hefajstos często wracał myślami do czasów swej młodości, był on bowiem synem Dzeusa oraz Hery. Kochał swych rodziców, lecz wystąpił przeciwko ojcu za to, iż powiesił on Herę za ręce. Dzeus za to zrzucił syna na ziemię. Długo leciał, aż w końcu spadł na wyspę Lemnos. Wówczas złamał sobie obydwie nogi. Bogini morska, Tetyda zaopiekowała się nim. Do zdrowia powracał aż przez dziewięć długich lat, przez ten czas zapomniano zupełnie o nim na Olimpie. Wszystkim się wydawało, że zginął gdzieś w oceanie. Ostatecznie bóg wina, Bachus spoił go a potem zawiózł na górę Olimp. Dzeus postanowił wynagrodzić mu dawniej wyrządzone krzywdy i dał Hefajstosowi Afrodytę za żonę.

Jak się można domyśleć nie byli oni szczęśliwym małżeństwem, gdyż bogini piękności lubiła przebywać tam, gdzie jest wesele i tańce, zaś Hefajstos poza swą mroczną kuźnią nic nie widział. Dzeus nie zdawał sobie sprawy z tego, że dając Hefajstosowi najpiękniejszą boginię za żonę, szydzi z jego brzydoty.

Hefajstos był głównie bogiem ognia. Ludzkość nauczył jak obrabia się metale. Najstarszy ośrodek jego kultu związany był z wulkanem. Ludność wyspy Lemnos wierzyła, że właśnie wewnątrz Etny jest kuźnia Hefajstosa. Bóg ognia w sztuce przedstawiany był jako muskularny, brodaty mężczyzna. Przeważnie przedstawiano go jak siedzi i trzyma w ręce młot, ukrywając przy tym jego kalectwo.

Hades

Kiedy trzech bogów to znaczy Dzeus, Posejdon oraz Hades - ciągnęli losy, Hadesowi dostało się królestwo podziemi. Ów tajemniczy bóg niezmiernie rzadko się pojawiał na ziemi. Kiedy jednak to zrobił, ubierał czapkę ze skóry psa, dzięki której był niewidzialny. Wiedział bowiem, że ani ludzie, ani nawet sami bogowie nie lubią na niego patrzeć. Nie uczestniczył w olimpijskich biesiadach. Był czczony przez każdego Greka, ale tylko w milczeniu. Wchodząc do jego królestwa czuć było potworny zapach siarki. Dlatego właśnie w jaskiniach oraz pieczarach ludność składała mu po cichu ofiary. Miał tylko jedną świątynię w Elidzie, otwierano ją tylko jeden raz w roku. Wchodzić do niej mógł jedynie kapłan. Nie budowano Hadesowi żadnych ołtarzy, czy też sanktuariów. Ludzie tym samym chcieli, aby bóg ciemności zapomniał o nich. Dopiero pod wpływem eleuzyjskich misteriów w V w. p.n.e., w których był czczony tak samo jak Demeter i Persefona, jego groźna postać nieco wyszlachetniała. Dodano mu nową nazwę, Pluton czyli rozdawca bogactw. Został wówczas jednym spośród bóstw urodzaju. Zamienił się we wcielenie ukrytych sił, które rządziły śmiercią a także zmartwychwstaniem.

Hadesa w sztuce przedstawiano jako króla siedzącego na tronie, na głowie ma koronę a w ręce trzyma berło albo widły. Przy jego stopach leży oddany Cerber, trzygłowy pies. Często też obok męża przedstawiona jest siedząca na tronie Persefona, która trzyma pochodnię.

Malarstwo.

Poza znalezionymi w Pompejach malowidłami ściennymi i wazami żadne greckie malarstwo się nie zachowało. Liczne imiona malarzy greckich jednak pozostały w literaturze i dzięki temu dotrwały do dzisiejszych czasów.

Malarze greccy posługiwali się metodą al fresco przy malowidłach ściennych oraz temperowej techniki podczas malowania ikon. W najświetniejszym okresie stosowana była metoda enkaustyczną, to znaczy rysowanie suchymi patyczkami w wosku oraz odpowiedniego cieplnego preparowania rysunków w celu otrzymania odpowiedniej jego barwy. Potem zaczęły powstawać liczne mozaiki, tematyka ich uległa jednak zwulgaryzowaniu, szczególnie przy dekoracji rzymskich domów. Obniżenie poziomu w sztuce doprowadziło Horacego do wypowiedzenia przez niego uwagi, że "zdobywca Grecji stał się sam jej niewolnikiem", chodzi tu oczywiście o obszar sztuki. Znaczyło to, iż Rzymianie kopiowali jedynie dzieła starszej greckiej cywilizacji.

Przypuszcza się, iż malarstwo dekoracyjne Polignota oraz Mikona było tylko kolorowanymi rysunkowymi szkicami, które nie posiadały światłocieniowego modelunku ani perspektywy. Źródła donoszą o tym, że z końcem V wieku Agatarchus jako pierwszy podjął problem perspektywy. Natomiast Apollodoros był pionierem jeżeli chodzi o światłocień. Za mistrzów uznawano: Zeukisa, Parrasiusa i Apellesa.

Nie da się ustalić jak szybko rozwijało się greckie malarstwo, gdyż nie istnieją rejestry czerwono oraz brązowo figurowych waz. Również nie można tego zjawiska poddać jakiejkolwiek ocenie. Pomimo, że wazy produkowane między VI a IV w p.n.e. i wywożone do licznych śródziemnomorskich krajów, zwykle posiadały przepiękne ceramiczne wzory, często także oryginalną rysunkową dekorację.

Igrzyska olimpijskie.

Pierwsze Olimpijskie Igrzyska miały miejsce w 776 roku p.n.e. w mieście greckim - Olimpii. Przez kolejnych przeszło 1000 lat regularnie się odbywały raz na cztery lata. Były organizowane w czerwcu albo lipcu a trwały przez pięć dni. W starożytności Grecy przywiązywali ogromną wagę do swej sprawności fizycznej. Twierdzili, że gimnastyczne ćwiczenia zapewniają zdrowie. Bardzo dużego znaczenia nabierało to podczas wojny, kiedy to żołnierze musieli wyjątkowo być sprawni, żeby dobrze walczyć. Dlatego też młodzi mężczyźni z wszystkich miast - państw uczestniczyli w lekkoatletycznych zawodach. Olimpijskie Igrzyska były tak ogromnym i istotnym wydarzeniem, iż na czas kiedy trwały przerywano wojny, żeby żołnierze mogli brać udział w rozgrywkach, a widzowie mogli bezpiecznie przybyć na miejsce. Olimpijskie Igrzyska urządzano na cześć Zeusa i właśnie ku czci tego boga zapalano w Olmpii, w świętym oliwnym gaju specjalny znicz.

Igrzyska to były bardziej religijne święta niż sportowa impreza. Tłumy zaś ludzi, jakie podążały do Olimpii można było raczej nazwać pielgrzymami niż kibicami. Każdy człowiek niósł ze sobą dar dla boga Zeusa albo dla jakiegoś innego bogów. Wokół Olimpii na polach rozstawiane były namioty. Ludzie również spali na wolnym powietrzu. Nie istniały wtedy hotele oraz inne kwatery gościnne. Kupcy na straganach sprzedawali żywność a także inne towary. Igrzyska dla nich były raczej wiejskim jarmarkiem aniżeli religijnym lub sportowym wydarzeniem. W igrzyskach nie mogli uczestniczyć niewolnicy, natomiast kobietom nie było wolno nawet oglądać zawodów. One miały swoje własne igrzyska, także odbywające się raz na cztery lata. Nazywano je Hereia od imienia bogini Hery.

W licznych krajach bito nawet monety, które upamiętniały sukcesy olimpijskie ich mieszkańców. Pośród najbardziej znanych wymienić można Filipa II z Macedonii, on to na pamiątkę odniesionych zwycięstw wybudował okrągły budynek i nazwał go Philippeion.

Większa część zawodów, oprócz wyścigów konnych oraz wyścigów rydwanów rozgrywała się na olimpijskim stadionie. W trakcie wykopalisk znaleziono pozostałości po pięciu stadionach. Jeden z nich został zrekonstruowany, pochodzi on z IV wieku p.n.e. Zbudowany był w kształcie prostokąta, ze wszystkich swych stron otoczony skarpami, gdzie gromadzili się przybyli na spektakl widzowie. Długość znajdującej się tam bieżni miała 600 stóp (tj. 192,8 m). Po obu końcach bieżni znajdowały się bloki startowe z miejscami przeznaczonymi na oparcie nóg. Podczas pierwszych olimpiad rysowano linię startu na piasku. Bieżnię od widowni odgradzały małe kamienie. Za nimi umieszczony był kanał, przez który dostarczana była zimna woda dla spragnionych widzów. Z jednej strony bieżni odkryte zostało podwyższenie, gdzie stali sędziowie. Ślady miejsc do siedzenia dla sędziów nie zostały odnalezione. Publiczność również na stojąco obserwowała zawody. Zawodnicy jak również sędziowie przemieszczali się na stadion z Altis przez specjalny kryty tunel. Kamienne ściany tunelu i pozostałości po łukowym przykryciu zachowały się po dziś dzień. Pauzaniasz dokładnie opisał hipodrom razem z całym kompleksem startowych bramek, nie znaleziono jednak żadnych pozostałości po tym obiekcie, był on bowiem tylko ogrodzonym, wydzielonym polem, porośniętym przez trawę. W części zachodniej Olimpii znajdowały się dwa budynki: palestra i gimnazjonum. Odbywały się tam ćwiczenia. W pozostałościach po gimnazjonie odkryty został tor wyścigowy, takiej samej długości jak tor na olimpijskim stadionie, ze startowymi blokami na dwóch końcach. Równocześnie mogło tam trenować bardzo wielu sportowców. Nieco mniejsza była Palestra - tworzyła ją kolumnada w kształcie kwadratu, która otaczała dziedziniec. W tym miejscu trenowali bokserzy, skoczkowie w dal i zapaśnicy. W palestrze również znajdowały się niewielkie pokoje, w których zawodnicy namaszczali swoje ciała, posypywali je pyłem oraz odpoczywali, była tam też łaźnia. W trakcie wykopalisk zostały odkryte liczne urządzenia kąpielowe, wybudowane w różnym czasie: gorące oraz zimne łaźnie, basen kąpielowy i łaźnie parowe. Obecność ich wskazuje na to jak duże znaczenie przywiązywali sportowcy do kąpieli. Na terenie Olimpii znajdowało się też wiele innego rodzaju budynków. Kilka z nich miało religijny charakter, inne były przeznaczone dla administracji, z jeszcze innych korzystali sportowcy.

Zawody.

W igrzyskach starożytnych - porównując je z nowożytnymi - o wiele mniej było dyscyplin. Konkurencje odbywały się w zapasach, biegach, boksie, pankrationie (była to kombinacja zapasów oraz boksu), pantathlonie (pięć dyscyplin w ciągu jednego popołudnia czyli rzut dyskiem, rzut oszczepem, skok w dal, zapasy i biegi), wyścigach zaprzęgów i wyścigach konnych. Pauzaniasz opisuje, że zawody trwały przez pięć dni, jednak przygotowania rozpoczynały się już rok wcześniej. Na początku uczestniczyli w olimpiadach tylko mężczyźni pochodzący z Grecji, potem ze wzrostem pozycji Rzymu atleci z tego kraju zaczęli także w nich uczestniczyć. Na miesiąc przed wyznaczoną olimpiadą zawodnicy gromadzili się w Elis, mieście oddalonym o 58 kilometrów od Olimpii. Tam przygotowywali się do zawodów, poddawali się ścisłemu reżimowi treningów oraz ścisłej diecie. Na dwie doby przed igrzyskami ruszali do Olimpii w procesji. Było tam już pełno gości z terytoriów całego świata greckiego.

Rodzaje dyscyplin sportowych.

Biegi (krótkodystansowe) - były najważniejszą z dyscyplina na Igrzyskach - każdą kolejną olimpiadę nazywano potem imieniem zawodnika, jaki zwyciężył podczas nich. Biegi rozgrywano na dystansie 1 stadii - to znaczy jednego stadionu (192,8m). Ścigano się też na diaulos (czyli dystans 2 stadii) oraz dolichos (czyli dystans 20-24 stadii). Najprawdopodobniej najsłynniejszym zawodnikiem w tej dziedzinie był niejaki Leonidas z wyspy Rodos, wygrał on bieg na długości trzech dystansów podczas czterech kolejnych igrzysk. Z pisanych źródeł dowiadujemy się o tym, że zawodnicy wykonywali rozgrzewające ćwiczenia przed każdym z biegów, zaś ten który dopuścił się falstartu karany był chłostą. Hoplitodromus, była to dyscyplina zupełnie nieznana w olimpiadach nowożytnych. Zawodnicy biegali tam w nagolennikach, hełmach oraz nieśli ze sobą okrągłe tarcze.

Rzut dyskiem oraz oszczepem : dyski wykonywano z brązu, ołowiu i marmuru. Ważyły one od 6 do 7 kg. Rekordowy rzut wynosił 30 metrów. Oszczepy starożytne wykonane były z bardzo lekkiego drewna a w połowie przywiązaną miały pętlę. Rekord rzutu wynosi 91 metrów. Na wazach malowidła przedstawiają często zawodników trzymających po trzy oszczepy, co może świadczyć, że były dozwolone trzy rzuty.

Skok w dal - znacznie się różnił od tego, który współcześnie znamy. Skoczek ówczesny trzymał w swych rękach tzw. zamachowe ciężarki. Badacze odtworzyli użycie ciężarków na podstawie przeprowadzonej analizy malowideł znajdujących się na wazach. Skoczek, w momencie odbicia się wyrzucał do przodu ciężarki, następnie przed samym lądowaniem cofał je szybko za siebie. Grecy tą dyscyplinę uważali za najtrudniejszą spośród wszystkich.

Zapasy oraz pankration - walki zapasów urządzano w następujących kategoriach: stojących a także naziemnych. W tych pierwszych należało przewrócić przeciwnika trzy razy na ziemię. Natomiast zapasy naziemne trwały dotąd, aż jeden z zapaśników się poddał, poprzez uniesienie prawej ręki z wystawionym kciukiem. Zabronione było gryzienie oraz drapanie. Zapaśnicy naoliwione ciało następnie posypywali pyłem, żeby przeciwnik miał możliwość zastosowania pewnego chwytu. Po zakończeniu walki ze skóry zeskrobywali oni oliwę, piasek i pył przy pomocy specjalnie do tego przeznaczonej skrobaczki nazywanej stringilem. Natomiast Pankration była to najbardziej uwielbiana bardzo brutalna dyscyplina, obejmowała ona elementy boksu oraz zapasów (tutaj wszystkie chwyty były dozwolone).

Boks - był również bardzo brutalną dyscypliną, ale też ogromnie popularną. Od samego początku stosowano pewien rodzaj "rękawic bokserskich". Najpierw długimi paskami miękkiej skóry owijano nadgarstki, zostawiając wolne palce. Następnie używać zaczęto pasów z nieco twardszej skóry. Jednak najokropniejsze były rękawice, które wzmacniano żelazem a także kawałkami ołowiu, a wprowadzono je w okresie rzymskim. Zawody rozgrywały się na wolnym powietrzu, nie wiadomo czy było coś przypominającego ring.

Wyścigi konne oraz wyścigi zaprzęgów - zaprzęgi rywalizowały ze sobą w kategoriach: dwukonnych jak również czterokonnych. Posiadacze koni a także zaprzęgów zazwyczaj sami nie uczestniczyli w wyścigach, natomiast wynajmowali woźniców i jeźdźców. Wieniec zwycięzcy jednak otrzymywał właściciel, zaś jeździec dostawał tylko szarfę. Szczególnie ubiegano się o wygraną w zawodach czterokonnych zaprzęgów, tak zwanych kwadrygach.

Rydwany budowane były z drewna, plecionki wiklinowej oraz nie posiadały resorów. Trasa wynosiła 1,6 - 13 kilometrów. Po zakończeniu wyścigów zaprzęgów odbywały się na tym torze również wyścigi konne. Zawodnicy jeździli bez strzemion i na oklep (jeszcze nie znano siodeł i strzemion).

Nagrody.

Każdy zwycięzca otrzymywał wieniec z liści drzewa oliwnego, jakie rosło nieopodal świątyni boga Zeusa. Zwycięzcy również nosili szarfy owinięte wokół ramion, głów i nóg. Później nosili palmowe gałązki. Na zakończenie odbywało się główne przyjęcie dla wszystkich zwycięzców, ale organizowano też prywatne uroczystości, gdzie hucznie się bawiono przy muzyce. Często też specjalnie na taką okazję powstawały ody.

Literatura grecka.

Ajschylos (525 - 456 r. p.n.e.).

Należał do trójki wielkich greckich tragików, obok Sofoklesa oraz Eurypidesa. Nadał greckiej tragedii odpowiednią formę: on to stworzył drugiego aktora, najważniejszym elementem w sztuce uczynił akcję, pieśniom chóru nadał charakter tła oraz komentarza akcji.

Tragedia u Ajschylosa ma bardziej liryczny niżeli dramatyczny charakter. Napisał około 90 tragedii, zachowało się w całości siedem z nich. Do najbardziej znanych należą:, "Siedmiu przeciw Tebom", "Persowie", "Prometeusz Skowany", "Błagalnice" a także trylogia "Oresteja". W swych dziełach Ajschylos bronił ludzkiej godności a także zasadniczych humanistycznych wartości. Tematykę dla swoich sztuk głównie czerpał z eposów Homera. Pisał o zmaganiach człowieka z własnym przeznaczeniem a także wolą bogów, z zagadnieniami winy oraz kary, głosił odpowiedzialność ludzi za skutki popełnionych czynów. Według Ajschylosa szkołą życia było przede wszystkim cierpienie, które powstaje na skutek porażki, i uczy umiaru. Z jego sztuki "Prometesz Skowany" pochodzi właśnie pojecie prometeizm.

Eurypides (485-406 p.n.e.).

Eurypides również należał do trzech wielkich greckich tragediopisarzy. Był uczniem jońskich filozofów, głosił też poglądy demokratycznej grupy sofistów. Nazywamy go ojcem tragikomedii i tragedii psychologicznej. Spośród około 90 przez niego napisanych teatralnych sztuk zachowało się jedynie 17, np.: "Medea", "Elektra", "Błagalnice", "Hipolit", "Ifigenia w Taurydzie", "Orestes" a także około 1000 fragmentów. Eurypides był atakowany za zbyt dużą nowoczesność w swojej twórczości, z końcem życia przeprowadził się z Aten do Macedonii na dwór Archelaosa I. Nowatorstwo Eurypidesa przejawiało się tak w formie (pieśni chóru, prolog i arie, które nie musiały łączyć się z akcją danej sztuki - w przebieg jej często interweniowali bogowie, pomagający rozwiązywać skomplikowane intrygi, było to tak zwane deus ex machina), jak też w treści (np. często bohaterowie wywodzili się spośród prostych ludzi), stawał w obronie demokracji ateńskiej przeżywającej kryzys, odwoływał się do średniej warstwy społeczeństwa, szczególnie wieśniaków.

Rozgłaszał idee równości ludzi, przez co naraził się zwolennikom tradycyjnych stosunków w społeczeństwie. Został bardziej doceniony po swej śmierci aniżeli za życia, wywarł znaczny wpływ na europejski teatr a także na twórczość najwybitniejszych humanistów i pisarzy po dziś dzień.

Sofokles (496 - 406 r. p.n.e.).

Sofokles obok Eurypidesa i Ajschylosa należał do największych greckich tragików. Tworzył w czasach rozkwitu ateńskiej demokracji. Uczestniczył w życiu politycznym Aten (był skarbnikiem Związku Ateńskiego, strategiem, kapłanem Amynosa; herosa-lekarza). Sofokles dokonał bardzo wielu zmian w greckiej tragedii:

  • na scenę wprowadził trzeciego aktora
  • ograniczył zdecydowanie rolę chóru
  • zwiększył dialogowe partie
  • wprowadził sceniczne dekoracje
  • wprowadził także postacie kobiece.

Tematy do swoich utworów czerpał głównie z trojańskich, tebańskich oraz ateńskich mitów. Napisał około 120 utworów w tym około 90 tragedii a także 30 satyrowych dramatów. Do czasów nam współczesnych zachowało się tylko siedem utworów, np.: "Elektra", "Antygona", "Król Edyp", 400 wierszy pochodzących z satyrowego dramatu "Tropiciele" oraz ok. 1100 fragmentów. Sofokles wzmocnił dramatyczności akcji. Wysuwał na pierwszym planie bohatera, który w pełni był świadomy odpowiedzialności za to co robił, w charakterze tej postaci widział Sofokles źródło konfliktów, od których uzależniał bieg dalszych wydarzeń, nie zaś od zewnętrznych czynników. Sofokles ponadto wierzył w sprawiedliwość boską - Dike, która czuwała nad ładem moralnym świata. Zaprzestał tematycznego związku tetralogii a wystawiał cztery sztuki o indywidualnej treści. Tragedie te były popularne szczególnie za życia Sofoklesa. Na nowo odżyły w renesansie. Poważnym zainteresowaniem cieszyły się w XIX w., przede wszystkim w Niemczech.

Homer (VIII w. p.n.e.?).

Grecki starożytny poeta, który prawdopodobnie żył na przełomie IX oraz VIII w. p.n.e. Była to na pół legendarna postać, której istnienie do dzisiaj nie jest pewne. Imię Homer dosłownie oznacza "ślepiec" albo "zakładnik", starożytni natomiast mówili po prostu o nim "poeta". Homera uważa się za twórcę dwóch eposów: "Iliady" oraz "Odysei" - wielkich dwóch eposów, pierwszych europejskich literackich utworów. Zgodnie z tradycją Homer był ślepym wędrownym śpiewakiem, aż 7 miast spierało się o nazwę jego ojczyzny. Poznawanie poematów Homera było podstawową częścią wykształcenia w starożytnej Grecji. Były one inspiracją dla całej literatury i sztuki starożytnej, uważano je za skarbnicę wszelakiej wiedzy. Filologia właśnie narodziła się z analizy poezji Homera, zaś od tłumaczenia Odysei Liwiusza Andronikusa na język łaciński rozpoczęła się rzymska literatura, natomiast wielka europejska epika znajdowała się pod mocnym wpływem Homera (np. Wergiliusz, Dante, A. Mickiewicz).

Hezjod, Hesiodos (VIII/VII w. p.n.e.).

Był poetą greckim, stworzył nową formę eposu. Jego główne dzieło to dydaktyczny epos "Prace i dnie", "Teogonia", kosmogoniczny epos o pochodzeniu bogów i powstaniu świata. Rzymscy i greccy poeci naśladowali Hezjoda, robili to również nowożytni pisarze.

Pindar.

Pindar pochodził z okolic Teb, był jednym z najpopularniejszych poetów w Grecji, w V wieku. Pisał szczególnie pieśni na cześć bogów a także olimpijskich zwycięzców. Ponad 50 lat Pindar cieszył się powszechnym uznaniem; poematy zamawiali u niego m.in. władcy, miasta, arystokraci, kolegia kapłańskie. Pewna legenda głosi, iż Ateńczycy, pod wpływem zachwycających wierszy ku czci ich miasta, sowicie go wynagrodzili i jeszcze nadali honorowe obywatelstwo oraz postawili mu pomnik. Pindar tworzył wzniosłe pieśni, w których sławił bohaterów, opiewał chwałę miast albo też starych rodów. Wykonywał je najczęściej chór. Grecy szczególnie wysoko cenili chóralne śpiewy a na wzór olimpijskich igrzysk na cześć bogów organizowane były zawody poszczególnych chórów.